Bellarmino-Index haereticorum

f. 313r

Auctore R^do P. Ruberto Perlarmino

centuria prima

Anno Domini

1^us Thebutes

40

est ex uetustissimis haereticis qui ecclesiam usque ad illa tempora uirginem existentem primum contaminare coeperunt.
Nomina eorum haec sunt: Thebutes seu Thebulus, Gortheus, Cleobius, Masbotheus, Dositheus, Simon, Menander.
Causam cur Thebutes recesserit ab ecclesia, reddit Egesippus liber 5 commentarii apud Eusebium liber 4 caput 22, Nicephorus liber 4 caput 7, quod in episcopatus petitione repulsam tulisset.
Quod Thebutes, Gortheus, Cleobius et Dositheus docuerint et an baptizati fuerint, non satis constat: Tertullianus liber de praescriptione, quare non iniura.
Irenaeus liber 1 caput 20, Epiphanius haereses 21, Augustinus haereses 1, Theodoretus haereses 1, Damascenus haereses 1^a, et caeteri patres primam haeresim fuisse Simonianam dicunt.

2^us Gortheus

40

a quo haeresis Gortheianorum: Eusebius liber 4 caput 22 historia.

3^us Cleobius

40

a quo haeresis Cleobianorum: Eusebius ibidem.

4^us Masbotheus

40

a quo haeresis Masbotheorum: Eusebius ibidem.

5^us Dositheus

40

a quo haeresis Dositheorum: Hieronymus contra Luciferianos.

6^us Simon Magus

50

Dosithei discipulus fuit primus, teste S. Clemente 2 Recognitionum actio 8. 1, 2, 3, 4, 5, 6.
In Irenaeo liber 1 caput 20, 23 et 24 contra Valentinum, Tertullianus, liber de praescriptione errores eius fuerunt hi:
1° dicit gratiam dei pecunijs emi.
2° se deum esse et in Samaria apparuisse ut patrem, in Iudaea ut filium, in gentibus ut spiritus sanctus.
3° mundum non esse creatum a deo, sed ab angelis quos ipse ex Helena, meretricula sua, tamquam ex diuina mente generauerat.
4° prophetas ab ijsdem angelis inspiratos prophetasse.
5° migrare animas de corpore in corpus.
6° per fidem eius in ipsum et gratiam homines saluari, nec esse ulla opera necessaria.
Idem hodie Lutherani.
7° esse unum deum inuisibilem et omnibus incognitum, et sub eo multos alios, ex quibus unus sorte electus est, ut esset deus Iu-
_______________

f. 313v

Anno Domini

daeorum. Ita refert Clemens liber 2 Recognitionum.
8° liberum arbitrium non esse in hominibus, sed omnia fato fieri: Clemens liber 3 Recognitionum.
Idem Lutherani.
9° se dedisse legem Iudaeis cum in monte Sinai apparuit: Augustinus haereses 2.
10° legem non esse a deo, sed a sinistra uirtute: Epiphanius.
11° omnes qui credunt ueteri testamento esse perituros: Epiphanius haereses 16.
12° non esse futuram resurrectionem: Epiphanius, ibidem.
Libertini in Gallia et Seruetus idem docent.
13° promiscuum et communem esse usum feminarum: Augustinus haereses 1^a.
Idem Anabaptistae.
14° se (uidelicet Simonem) non hominem esse, nec pati posse: Theodoretus haereticorum fabularum liber 1 haereses 1^a.
15° Christum non uenisse nec aliquid a Iudaeis pertulisse: Augustinus haereses 1^a.
16° deum esse auctorem peccatorum: Vincentius Lyrinensis.
Idem Joannes Wiclef, Lutherus.
< Ignatius ad > Trallianos, Egesippus liber 3 de excidio Hierosolymitani caput 2, Justinus in apologia 2, Eusebius liber 2 hystoriae caput 13, Damascenus haereses 1^a.

70

7^us Menander

Simonis discipulus fuit et in cathedra pestilentiae successor: Irenaeus liber 1 caput 21, Eusebius liber 3 caput 26, Tertullianus liber de praescriptione. Fuit autem tam superbus, ut maiorem se suo magistro iactaret.
Docuit autem teste Epiphanio haereses 22:
1° se missum esse saluatorem mundi.
Idem Georgius Devis.
2° mundum ab angelis factum: Irenaeus et Eusebius, ibidem.
3° homines a se baptizatos non posse mori: Justinus apologia 1, Irenaeus, ibidem.
Vide Ignatium, Epistola ad Trallianos.

8^us Saturninus,

80

Menandri discipulus, Philaster.
Docuit:
1° mundum esse factum a septem angelis sine conscientia dei patris: Augustinus haereses 3, Tertullianus liber de praescriptione.
2° hominem ab angelis factum quando dixerunt: »faciamus hominem ad imaginem nostram« Gen. 1, Irenaeus liber 2 caput 22 et Tertullianus liber de praescriptione.
3° Christum non uere, sed umbraliter in carne apparuisse: Tertullianus, ibidem.
4° nubere et generare a diabolo esse: Irenaeus liber 1 caput 22 et Theodoretus liber 1 haereses 4.
5° deum Iudaeorum unum angelum esse.
6° saluatorem esse ingenitum: Theodoretus, ibidem.
7° prophetas partim ab angelis, partim a daemone esse: Epiphanius haereses 23.
Vide Ignatium ad Trallianos, Eusebius liber 4 historiae capites 7 et 8, et D. Hieronymum contra Luciferianos.

9^us Basilides,

80

Saturnini condiscipulus, Irenaeus liber 2 caput 22.
Hi sunt eius errores:
1° texit rerum genealogiam, ab innato patre nata est mens, a mente ratio, a ratione prudentia, a prudentia sapientia et potentia, et ab his ange-
_______________

f. 314r

li et archangeli et virtutes, et ab his primum coelum cum angelis eum habitantibus. Porro ab angelis ultimi coeli creatum esse mundum, quem cernimus.
2° Venerandum esse < blanco >, quod litterae istae efficiant numerum 365 secudum computum Graecorum.
3° Principem angelorum ultimi coeli esse Deum Iudaeorum.
4° Voluisse Deum Iudaeorum subigere Iudaeis omnes gentes, sed omnes alios principes vi restitisse et idcirco gentem Iudaeorum afflictam a gentibus fuisse.
5° Deum innatum misisse mentem suam in Christum pro liberatione Iudaeorum.
6° Christum non esse passum, sed eius loco Simonem Cyrenaeum crucifixum fuisse.
7° Prophetas esse ab angelis.
Haec omnia habet Tertullianus liber de praescriptione.
8° Omnia opera esse licita et omnes libidines.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7 et 8: Irenaeus liber 1 cap. 23, Theodoretus liber 1 haeres. 4.
Idem fere Lutherani.
9° Fidem esse naturalem, Clemens Alexandr. liber 2 stromatum.
10° Quinque annorum silentium cum Pythagoricis esse observandum: Eusebius liber 4 cap. 8 historia
11° Epistolas ad Timotheum et Titum esse reciendas: Tertullianus liber 1 in Marcionem.
12° Non esse martyrium subeundum: Tertullianus liber de praescriptione.
Vide Ignatium ad Trallianos, Castorem Agrippam apud Eusebium liber 4. cap. 8 hystoria 15, Philastrium, Epiphanium haereses 25, Hieronymum contra Iovinianum lib. 2 et contra Luciferianos et In Amos, Augustinum haereses 4, Damascenum de haeresibus.

[10] Pseudo apostoli,

quorum multi fuerunt tempore apostolorum, ac inter eos Hymenaeus et Philetes: 2 Tim. 2, et Alexander, 2 Tim. 4, et Diotrephes, Ioannis epistola 3.
Haec sequentia docuerunt:
1° Circumcisionem observandam: Act. 15, Gal. 9.
2° Dies menses et annos: 2 Coloss. 2.
3° Ciborum delectum propter immunditiam: 2 Coloss. 2.
4° Evangelii gratiam fuisse meritis debitam et operibus legis: Rom. 2.
5° Fidem sine operibus sufficere: Iacobus 2 et epistola Iudae, Augustinus de fide et operibus cap. 14.
Idem Lutherani.
6° Resurrectionem non futuram: 1 Cor. 15.
7° Resurrectionem iam esse factam, eo quod homines a morte peccati ad vitae iustitiam resurrexerint: 2 Tim. 2.
Idem Libertini in Gallia et Servetus.
8° Instare diem iudicii: 2 Thessalonicenses 2.
Idem quidam Lutherani.
9° Praetextu evangelii praedicabant carnis libertatem in epistola Iudae.
Idem Lutherani.
10° Comedenda idolothita:
_______________

f. 314v

Anno Domini

1 Cor 8.
11° Depravabant sacras Scripturas: 2 Petri 3.
Idem omnes haeretici.
12° Non recipiendos hospitio fratres: epistola Ioannis 2.

11 Nicolaus Antiochenus

advena unus fuit ex septem diaconis ab apostolis ordinatis.
Docuit autem haec: Acta 6, Irenaeus lib. 1 cap. 27, Tertullianus liber de praescriptione.
1° Licere moechari: Irenaeus, loco citato.
2° Licere vesci idolothytis.
3° Mundum non esse factum a Deo: Augustinus Haeres. 5.
4° Uxores debere esse communes.
5° Eum qui singulis diebus non exercet venerem, non posse salvari: Epiphanius haereses. 25.
6° Psalmos non fuisse Davidis prophetae nec a Spiritu sancto scriptos: Philastrius in Catalogo.
Vide Ignatium ad Trallianos, Clementem lib. 3 Stromatum, Theodoretum lib. 3 de haereticarum fabularum, Apocal. 2.

12 Cerinthus

90

apostoli Ioannis contemporaneus fuit.
Hi sunt eius errores: Irenaeus liber 3 cap. 3:
1° Iesum esse purum hominem ex Iosepho et Maria natum.
1. 2. 3: Irenaeus liber 1 cap. 25.
Idem fere aliquo modo Anabaptistae.
2° In forma columbae Christum descendisse super Iesum post eius baptismum.
1. 4: Tertullianus liber de praescriptione.
3° Tempore passionis Christum recessisse a Iesu et solum Iesum passum esse.
4° Mundum esse factum a quadam virtute, Deo ignorante: Irenaeus liber 1 cap. 25.
5° Iesum nondum resurrexisse.
6° Legem esse servandam.
7° Baptizandum vivum nomine mortui, qui sine baptismo recessit.
5. 6. 7: Epiphanius haereses 28.
8° Christi regnum post resurrectionem terrenum futurum: Dionysius Alexandrinus apud Eusebium lib. 3 Hyst. cap. 28.
9° Iudam traditorem laudandum, Sanctos vero martyres vituperandos.
10° Testamentum novum reiciendum, excepto Matthei evangelio.
11° Legem datam ab angelis.
12° Angelum unum esse Deum Iudaeorum: Tertullianus liber de praescriptione.

13 Ebion

90

Cherintho successit teste Tertulliano liber de praescriptione, et contra errorem eius Ioannem apostolum Evangelium scripsisse testatur Hieronymus de viris illustribus in vita Ioannis.
Docuit autem hos errores sequentes:
1° Christum esse purum hominem: Ignatius ad Trallianos et Hilarius lib. de Trinitate.
Idem Adam Pastoris Anabaptista.
2° Legem veterem una cum nova observandam: Eusebius liber 3 historiae cap. 27.
3° Solum Ma haei evangelium recipiendum esse: Irenaeus liber 1 cap. 26.
4° Consecrabat alteram partem eucharistiae in sola aqua.
5° Tres simul uxores concedebat: Epiphanius haereses 30.
6° Ab animatis abstinebat: Epiphanius, ibidem.
7° Apostolum Paulum apostatam esse legis et eius epistolas reiciendas: Irenaeus lib. 1 cap. 26, Epiphanius haereses 30.

14 Nazarei,

100

Cherinthi et Ebionis tempore extiterunt.
_______________

f. 315r

Anno Domini

Epiphanius haereses 29.
Docuerunt haec:
1° Fidem in Christum sine operibus legis non sufficere: Epiphanius, ibid., Augustinus haereses 9.
2° Libros, qui inscribuntur Moisi, non esse eius, sed fictitios, Epiphanius, ibidem.
3° Nutriendam esse comam et in eo perfectionem iustitiae consistere: Philaster.

centuria secunda

15 Sacramentarii

100

tempore Sancti Ignatii videntur incepisse. Dicebant enim tunc aliqui Eucharistiam non esse carnem Christi: Ignatius ad < Smyrn. 7 >, Theodoretus dialogus 3 circa medium.
Idem hoc tempore Zwingliani et Calvinistae.

16 Chiliastae seu Millenarii

120

docent mille annos post resurrectionem regnaturos sanctos cum Christo in terris. Coepit hic error tempore Cherinthi, qui fuit eius primus auctor, ut supra expositum est: tamen postea velut proprium hunc errorem docuit Papias, Sancti Ioannis discipulus et Polycarpi condiscipulus: < Eusebius > liber 3 cap. 39. Rursum eundem sequi videntur Irenaeus, Nepos, Lactantii, et alii, ut ex Hieronymo de viris illustribus collegi potest, necnon Eusebio liber 7 cap. 24 historiae et Nicephoro lib. 6 cap. 21, et aliis.

17 Gnostici

id est scientes se appellarunt, sed ab aliis < blanco >, id est caenosi appellati sunt. Eorum auctorem Irenaeus liber 1 cap. 24 et Eusebius liber 4 haereses (Historia?) 4 faciunt Carpocratem; Epiphanius haereses 26 et Augustinus haereses 6, Nicolaum; Hieronymus de viris illustribus, Valentinum. Fortassis Nicolaus plantavit, Carpocrates rigavit et Valentinus incrementum dedit.
Hi errores eorum sunt:
1° Animam esse de Dei substantia: Augustinus haereses 6.
2° Unum esse deum bonum, alium malum: Augustinus, ibidem.
Idem Manichaei.
3° Omnia bruta esse rationis capacia: Philaster et Epiphanius.
Idem Manichaeis.
4° Creaturas esse a malo Deo, Deum bonum nihil fecisse: Philaster, Epiphanius.
Idem Manichaei.
5° Communes uxores habent.
6° Semen humanum esse Christi corpus et menstruam mulierum esse Christi sanguinem et offerenda Deo et comedenda: Epiphanius haereses 26.
7° Venerem esse frequentandam, sed conceptum cavendum: quodsi mulier fiat gravida, extrahendum foetum et comedendum.
8° Non esse ieiunandum, sed bene curanda corpora.
Vide Tertullianum in Scorpiaco.
Idem Lutherus.

18 Carpocrates

140

vixit tempore Aniceti Papae. Nam Irenaeus liber 1 cap. 24 testatur Marcellinam eiusdem haeresis feminam venisse Romam sub Aniceto et D. Augustinus haereses 7 eam Marcellinam docet sociam et adiutricem ipsius Carpocratis fuisse.
Hos habuit errores:
_______________

f. 315v

Anno Domini

1° Iesum ex Iosepho natum.
2° Mundum ab angelis factum.
3° Seipsos esse similes Iesu in excellentia iactabant, imo aliqui se eo fortiores dicebant.
4° Nihil esse bonum aut malum nisi hominum operationes.
5° Omnia opera, etiam pessima, ab omnibus exercenda et si aliquis in vita non exerceat omnia, toties remi etur ad corpus, donec omnia exerceat, et hoc significare Dominum, cum ait: non exies inde, id est ex hoc corpore, donec reddas novissimum quadrantem.
6° Colunt imagines Iesu, Pauli, Platonis, Aristotelis et Homeri.
1, 2, 3, 4, 5, et 6: ponit Irenaeus lib. 1 cap. 24 et Augustinus Haeres. 7 et Epiphanius Haeres. 27, Theodoretus lib. 1 Haeret. 6.
1, 2 et 8 Tertullianus De Praescript.
7° Suos discipulos signari in dextra aure cauterio, vel subula, vel novacula: Irenaeus lib. 1 cap. 24, Epiphanius Haeres. 27.
8° Solam animam salvari docent, non autem corpora: Epiphanius, ibidem, Philastrius.
9° Legem et resurrectionem negant: Augustinus Haeres. 7 et Damascenus lib. de Haeresibus.

19 Caiani

140

soboles Gnosticorum.
< Errores:] >
1° Caianum, Iudam proditorem, Sodomitas, Core Dathan et Abiron cognatos suos vocant maximeque venerantur: Irenaeus lib. 1 cap. 35, Epiphanius Haeres. 38, Augustinus Haeres. 18, Theodoretus lib. 1 de Haeresibus.
2° Negant carnis resurrectionem: Augustinus Haer. 18.
3° Christum voluisse pervertere veritatem et non mori et ideo Iudam recte fecisse, qui eum tradidit, ne veritas subverteretur: Tertullianus De Praescript.

20 Ophitae

alia species Gnosticorum.
1° Serpentem adorant, quem putant autorem scientiae boni et mali, et Christum esse dicunt: Tertullianus lib. de Praescript., Epiphanius Haer. 37^a.
2° Serpentem unum nutriunt et incantationibus ascendere faciunt super altare et oblationes (ut ipsi dicunt) sanctificare, atque ea est eorum Eucharistia: Augustinus Haer. 17.
Vide Theodoretum lib. 1 de fabul. haeret.
3° Christum non in substantia carnis fuisse: Tertullianus de Praescript.
4° Carnis salutem non expectandam: ibidem.

21 Sethiani

species etiam Gnosticorum.
Seth filium Adae et Evae colunt tamquam ex superno patre et superna matre natum, ut inde filii Dei gignerentur: Tertullianus lib. de Praescript., Philastrius, Epiphanius Haer. 39, Augustinus haeres. 19.

22 Valentinus

unus est etiam ex praecipuis Gnosticorum, temporibus Adriani et Antonini imperatorum condidit haeresim suam: Epiphanius et Theodoretus ita testantur.
Egressus est autem de Ecclesia Valentinus, quia alium
_______________

f. 316r

vidit adeptum episcopatum, quem ipse ambiebat: Tertullianus lib. contra Valentinum.
Docuit haec:
1° Principia omnium rerum esse profundum et silentium. Inde triginta aeones deducunt et texunt innumeras fabulas: Irenaeus lib. 1 cap. 1, Tertullianus contra Valentinum, Philastrius, Epiphanius haer. 31, Augustinus haer. 11, Theodoretus lib. 1 haeres. 1.
2° Christum tulisse secum corpus quoddam coeleste et per virginem tamquam per fistulam transivisse.
Idem Svenckfeldius.
3° Mundum non esse a Deo, sed a quibusdam, qui simul cum diabolo processerant ex trigesimo saeculo.
4° Non esse liberum arbitrium.
Idem Luther.
5° Nullum futuram resurrectionem carnis huius, sed alterius.
6° Solam animam per Christum salvari.
2. 3. 4. 5 et 6: Augustinus haer. 11.
7° Opera sibi non esse necessaria, sed sola cognitione se salvari: Theodoretus lib. 1 haer. 9.
Idem fere Lutherani.
8° Solam Scripturam recipiendam, non autem traditionem: Irenaeus lib. 3 et Tertullianus De Praescript.
Idem omnes Protestantes.
9° Legem et prophetas ex parte non recipit.
Vide Polycarpum in Epistola ad Philippenses, Justinum in Dialogo cum Tryphone et Apologia 2, Hieronymum in Osiam.
Fabula Valentini ex Tertulliano De Praescript. et Philastro, Augustino et Theodoreto sic se habet:
Profundum et silentium quasi ex coniugio peperunt intellectum et veritatem. Intellectus et veritas pepererunt verbum et vitam. Verbum et vita hominem et ecclesiam. Rursum intellectus et veritas pepererunt aeonas octo, quarum haec sunt nomina: 1^a saeculum, 2^a consummatio, 3^a profunditas, 4^a saeculum perfectum, 5^a principium, 6^a prior principio, 7^a prior patre, 8^a gratia. Verbum autem < et > vita produxerunt aeonas decem: Profundum, misturam, insenescibilem, unionem, per se nascentem, voluptatem, immobilem, temperaturam, unigenitum, beatitudinem. Postremo homo et Ecclesia protulerunt aeonas duodecim: paracletum, fidem, paternum, spem, moderatum, charitatem, laudem, intellegentiam, Ecclesiasticum, beatitudinem, perfectum, sapientiam. Atque ita aeonas 30 universum. Porro sapientia saeculum ultimum videre voluit, profundum patrem omnium, et ideo in superiora conscendit. Sed cum non esset capax, totum expavit et pene dissolutum est, et ex ista perturbatione peperit Achamot, id est materiam. Achamot vero pavendo, timendo, lachrimando, sudando fecit mundum. Nam ex pavore eius natae sunt tenebrae, ex timore et ignorantia spiritus nequitiae et malignitatis. Ex sudore et lachrymis maria et flumina, ex visu lux, et sic de
_______________

f. 316v

Anno Domini

aliis. Intellectus vero Patris voluntate et sententia produxit Christum et Spiritum sanctum ad saeculorum con stitutionem. Ex omnium vero flosculis saeculorum compactum esse Iesum fabularum.

23 Secundus

142

Valentino successit nihilque docuit a Valentino diversum, ut ait Tertullianus lib. de Praescript., nisi quod addidit aliquot aeones, Theodoretus lib. 1 de haeret. fabulis, Tertullianus lib. de Praescript., Epiphanius haeres. 32.

24 Epiphanes

Carpocratis, de quo supra egimus, filius fuit, et Secundum quidem in omnibus secutus, nisi quod addidit uxorum communitatem. Hunc, referente Epiphanio ibidem, posteri pro Deo adorabant. Cum eo Isidorum similia sentientem coniungit Ementis sententia docebant hi, naturalem esse coitum sicut induere amictum, et ideo licere moechari.
Idem Lutherani.

25 Ptolomeus

143

Secundo et Epiphani successit, ut < docent > Epiphanius haer. 33, Tertullianus lib. de Praescript., Augustinus Haer. 13.
Nihil diversum a Valentino docuit, nisi quod nonnihil aeonas mutavit, et asseruit ideo libros Moysis reiciendos esse, quod partim scripti essent ab opifice huius mundi, qui medius est inter Deum bonum et malum, partim a Moyse ex propria sententia, partim a senioribus Iudaeorum, et secundum eorum proprium iudicium, non autem secundum Dei voluntatem.

26 Heracleon

similiter non differt a Valentino, nisi quod aliter ordinat aeonas, et morientes iubet redimi oleo, balsamo, aqua et hebraicorum quibusdam verborum incantationibus: Tertullianus De Praescript., Epiphanius Haer. 36, Augustinus Haer. 16.
Legendi Irenaeus lib. 1 cap. 8, 9 et 10, Epiphanius Haer. 34, Augustinus 14 haeres.

27 Marcus

144

secundum Tertullianum De Praescript. sequitur Heracleonem, at secundum Epiphanium haeres. 34 et 36 praecedit. Haec vero docet:
1° Sine Graeco alphabeto veritatem inveniri non posse, ideoque Christum dixisse: Ego sum A et O.
2° Alium Deum ponit praeter creatorem.
3° Christum non venisse in carne, Tertullianus De Praescript.
4° Non esse futuram resurrectionem, Tertullianus, ibidem.
5° Baptizandos esse homines in nomine ignoti Patris universorum, in veritatem matrem omnium, in Iesum, qui descendit in unionem et redemptionem et < potestatum communionem >, Theodoretus lib. 1 haeret. fabul.
6° Seducebat mulierculas et incantationibus faciebat eas prophetare, Irenaeus lib. 1 cap. 9.
_______________

f. 317r

< Anno Domini >

28 Colorbasus

145

Marcum secutus est: Tertullianus De Praescript., Epiphanius Haeres. 35. Ad haeresim Marci addidit vitam omnium hominum in septem sideribus consistere: Augustinus Haeres. 15.

29 Archontici

post Marcum et Colorbasum extiterunt: Epiphanius Haeres. 40, Theodoretus Lib. 1 haeret. fabul.
1° Ponunt octo coelos, in quorum octavo residere dicunt matrem lucidam, in aliis septem esse principes singulos.
2° Execrant Baptismum et Eucharistiam et alia sensibilia sacramenta, et veram redemptionem in cognitione eius, qui est, constituunt.
3° Deum Sabaoth in septimo coelo tyrannidem exercere.
4° Deum Sabaoth volunt esse Deum Iudaeorum, et ab eo natum esse diabolum, a diabolo vero Cain et Abel.
5° Cibum principium eorum, qui in coelis sedent, dicunt esse anima.
1, 2, 3, 4, 5: Epiphanius et Theodoretus, ibidem.
6° Negant carnis resurrectionem: Augustinus Haeres. 20.

30 Cerdon

temporibus Hygini Romani Pontificis extitit: Epiphanius Haeres. 41, Irenaeus lib. 1 cap. 28.
Haec docuit:
1° Duo esse principia seu deos, unum bonum, alterum malum seu iustum.
2° Bonum deum esse patrem Iesu, malum vero esse creatorem mundi.
3° Christum nec vere natum, nec passum, nec veram carnem gestasse.
1, 2, 3: Tertullianus De Praescript., Augustinus Haeres. 21, Theodoretus in Haeretic. fabul.
4° Solius animae resurrectionem concedit.
5° Legem et prophetas et novum Testamentum reicit, excepto Evangelio Lucae et aliquot epistolis, quas et non integre recipit.
Totam fere haeresim secuti sunt Manichaei.

31 Marcion

Cerdonis discipulus fuit: Irenaeus lib. 1 cap. 29, Tertullianus De Praescript.
Marcion propter stuprum, inlatum virgini ab Ecclesiae communione separatus, haeresim suam cepit: Tertullianus De Praescript.
Sententiam addit Epiphanius Haeres. 42, quod quia non potuit habere Romae praesidentiam, dixit Romanis presbyteris: »Ego scindam Ecclesiam vestram, et tunc ivit et suam haeresim fabricavit«.
Docuit autem haec:
1° Duos esse deos, unum bonum, patrem Christi, alterum iustum creatorem mundi.
2° Deum iustum esse malum et malorum auctorem, concupiscentem bellorum et sibi ipsi contrarium.
3° Docuit solas animas salvari.
4° Abstulit ex Evangelio et epistolis omnia loca, quae contra eum faciebant et evangelium Lucae mutilatum recipiebat et ex epistolis Pauli 2^am ad Timoth. et Titum. Epistolam ad Hebraeos
_______________

f. 317v

Anno Domini

penitus reiciebat, reliquas mutilabat, Epiphanius Haeres. 42, Hieronymus praefat. Comment. in epist. ad Titum.
Idem Lutherani.
5° Cain, Sodomitas et omnes pessimos esse salvatos, quia occurrerunt Christo ad inferos descendenti. Abel autem, Abraham et caeteros iustos remansisse in damnatione, quia non occurrerunt Christo. Non occurrerunt autem, quia assueti erant vivere sub Deo malo et tentatore et timebant, ne haec etiam esse tentatio.
6° Tres baptismos homini posse haberi sive dari, primum, secundum, tertium. Post peccata redire ad innocentiam per secundum et tertium baptismum.
7° Animam esse de substantia conditoris: Theodoretus lib. 1 haeret. fabul.
8° Mortuos esse baptizandos, vel potius prodesse defuncto, si quis vivus baptizetur pro eo: Chrysostomus et Theophylactus in cap. 15 epistol. 1 ad Corinth. et Damascenus lib. de haeres.
9° Serpentem creatore esse meliorem et praestantiorem.
10° Totum vetus Testamentum reiciendum, quod a Deo malo sit.
9, 10, 11, 12: Theodoretus, ibidem.
11° Christum non fuisse verum hominem, sed apparuisse tantum.
12° Venisse Christum, ut nos liberaret a servitute creatoris.
13° Solam Scripturam esse recipiendam, non autem traditiones: Irenaeus lib. 3, Tertullianus De Praescript.
Idem omnes Lutherani.
14° Nuptias damnari tamquam malas: Hieronymus lib. 1 in Iovinian.
Vide libros quoque Tertulliani contra Marcionem, Irenaeus lib. 3 cap. 3 et lib. 4 cap. 57 et Justinum lib. 1 contra Marcionem.

32 Lucianus

156

Marcionis discipulus nec ab eo in opinionibus recessit, tamen ab eo se separavit et propriam scholam impietatis erexit, Tertullianus De Praescript. et Hilarius lib. 6 de Trin. Epiphanius Haeres. 43 putat quidem Lucianum hunc addidisse ad haereses praeceptoris sui: nuptias esse malas: tamen D. Hieronymus id tribuit Marcioni.

33 Appelles

160

Marcionis discipulus fuit.
Docuit vero haec: Tertullianus Lib. de Praescript. et Theodoretus lib. 1 haeret. fabul.:
1° Christum accepisse carnem ex elementis mundi et post resurrectionem omnia reddidisse et sine carne ascendisse.
2° Duos esse deos, bonum et malum, sed malum esse factum a Deo bono: Augustinus haeres. 23.
3° Mundum esse factum a malo Deo et male etiam factum esse: Epiphanius haeres. 44.
4° Prophetas contrariis spiritibus inspiratos fuisse et contraria docuisse: Eusebius lib. 5 Hystor. cap. 13.

34 Tatianus

165

Sancti Iustini martyris discipulus fuit: Tertullianus
_______________

f. 318r

< Anno Domini >

De Praescript., Irenaeus lib. 1 cap. 31, Eusebius lib. 4 cap. 29.
Docet autem:
1° Nuptias non minus esse malas quam fornicationem: Augustinus Haeres. 25 et Irenaeus lib. 1 cap. 30.
2° Adam non esse salvatum: Tertullianus De Praescript., Augustinus, Irenaeus, ibidem.
3° A carnibus abstinet tamquam immundis: Augustinus, ibidem.
4° Sola aqua utuntur in mysterio calicis: Epiphanius Haeres. 46 et Theodoretus lib. 1 haeret. fab., Augustinus haeres. 64. Hinc dicuntur etiam hi hydroparastatas et aquarii a D. Augustino. A nuptiis Encratitae id est continentes dicuntur et Tatiani sectatores.

35 Severus

170

Encratitarum haeresim secutus est, sed ita eam roboravit ut magis deinde Severiani quam Tatiani haeretici dicerentur. Docent praeter errores Tatiani, ut Eusebius lib. 4 cap. 29 refert.
1° Vinum omnino reiiciendum quod ex diabolo sit. Epiphanius haer. 45 et Augustinus haeres. 24.
2° Mulieres esse a diabolo.
3° Virum a Deo esse ab umbilico usque ad caput, esse autem a diabolo ab umbilico usque ad pedes.
1, 2 Epiphanius, ibidem.
4° Resurrectionem negant.
5° Vetus testamentum reiiciunt: Augustinus ibidem.
6° Epistolas Pauli reiiciunt necnon Acta Apostolorum. Eusebius lib. 4 c. 29 Histor.

36 Bardesanes,

171

vir doctissimus ut Eusebius lib. 4 cap. ultimo Hystor. docet. Claruit sub Sotero Romano Pontifice et Antonino imperatore, scripsitque contra omnes haereses et praecipue contra Marcionem. Sed nihilominus ipse haeresim Valentini secutus est et praeterea docuit:
1° Omnia pendere ex fato. Augustinus haeres. 35.
2° Non esse futuram resurrectionem: Epiphan. haer. 36.

37 Hermogenes.

174

Circa eadem tempora vixit.
Docuit autem:
1° Materiam esse deo coaeternam. Tertullianus De Praescript. et lib. in Hermogenem.
2° In Deo esse unam personam tantum.
Eandem haeresim postea Praxeas recepit et postea Noetus et Sabellius, de quibus postea Augustinus haeres. 41, Tertullianus de Praescript. et lib. contra Praxeam.
3° Corpus Domini in solem esse repositum.
4° Daemones esse in materiam refundendos. Theodoretus lib. 1 haeret. fabul.

38 Montanus

175

Phryx, unde Cataphrygae haeretici dicuntur. Extitit temporibus Antonini Pii. In cupiditate primum locum obtinendi capit novam haeresim excogitare: Epiphanius haer. 48, Theodoretus lib. 3 cap. 3 haeret. fabul.
Docuit haec:
1° Spiritum in apostolis fuisse, paracletum autem multa plura in Montano dixisse quam Christus in Evangelio protulit.
2° Montanum esse paracletum et Priscillam ac Maximillam prophetissas eius. Basilius lib. 2 in Eunomium, Eusebius lib. 4 cap. 14 Hystor., Augustinus haeres. 26, Theodoretus lib. 3 haeret. fabul.
_______________

f. 318v

3° Matrimonium dissolvi posse. Eusebius lib. 4 Histor. cap. 17.
4° Tres quadragesimas instituit.
4. 5. 6. 7. 8. 9. 10: Hieronymus ad Marcellam de erroribus Montani.
5° Pepuzam urbem ipsius esse Hierusalem docuit et in ea tres ordines instituit: 1° patriarcharum, 2° levitarum, 3° episcoporum.
6° Poenitentiam et peccatorum confessionem sustulit.
Idem Lutherani.
7° Prophetas fuisse correptitios nec scivisse quid dicerent.
8° Secundas nuptias fornicationem esse: Augustinus haer. 26.
9° Sanguinem infantum suis mysteriis miscebant, sed hoc ipsi non fatebantur: Hieronymus et Theodoretus, ibidem, Augustinus haer. 26, Epiphanius haer. 48.
10° Unam esse tantum personam in divinis: Clemens lib. 4 Strom.
11° Animales esse eos omnes qui eorum doctrinam non sequuntur.
12° Veros martyres esse apud se: Eusebius lib. 5 cap. 15.
13° Rebaptizandos esse eos qui convertuntur: Philaster.
14° Mortuos quoque baptizant.

39 Aeschines

unde dicuntur haeretici (ut Tertullianus scripsit) unus fuit ex Montanistis, addit vero ad communem doctrinam Montanistarum:
1° Patrem et Filium esse unam personam: Tertullianus, ibidem. De his Montanistis legendum quod Hieronymus ad Marcellam ait, eos tres personas in unam coangustare. Nam Montanum ipsum nihil tale docuisse testes sunt Epiphanius et Theodoretus locis supra citatis.

40 Blastus

alius Montanista ut Tertullianus de Praescript., adiecit Pascha cum Hebraeis esse celebrandum semper 14. die, sive 15. sit Dominica sive non. Hinc est quod dicuntur Tessarescedekatitae sive quartodecimani. Epiphanius haer. 50, Augustinus haer. 29, Theodoretus lib. 3 haer. fabul.
Contra hunc Blastum scripsit librum D. Irenaeus, ut refert Eusebius lib. 5 Histor. cap. 20.
Eodem tempore contentionem istam de Paschate valde perturbasse Ecclesiam et concilia multa celebrata esse propter eandem causam cognosces ex Eusebio lib. 5 Histor. cap. 23. Concilium Nicaenum hanc haeresim damnavit Theodoreto teste lib. 2 Hyst. cap. 12.

41 Florinus

alius Montanista et Valentinianus simul. Eusebius lib. 5 cap. 20, Irenaeus libro contra Florinum. Docuit praeterea quod Deus non sit auctor malorum.
1° Deum esse autorem malorum.
Idem Calvinistae.

42 Pepuzitae seu Quintiliani vel Priscillani

sunt soboles Montanistarum. Dicunt autem se a Pepuza urbe deserta quam 30 volunt esse Hierusalem. Quintiliani a Quintilla. Priscilliani a Priscilla foeminis sacerdotibus.
1° Docent mulieres esse debere sacerdotes et episcopos: Epiphanius haer. 49 et Augustinus haer. 27.
Idem Lutherani et Anglicani Calvinistae
_______________

f. 319r

< Anno Domini >

qui reginam habent pro summo Pontifice.
2° Evae gratias agunt quod primo comederit de ligno scientiae boni et mali: Epiphanius, ibidem.
3° Ex sanguine infantum conficiunt Eucharistiam. Augustinus haer. 27, Damascenus de haeres.

43 Artotyritae

aliud germen fuit Montanistarum.
Docent:
1° panem et caseum esse offerendum in sacrificio: Epiphanius haer. 49, Augustinus haer. 28.

44 Theodotus prior

et ipse ex germine Montani esse videtur. Isti quoque Artemenitae dicti sunt et fuerunt insignes Scripturarum corruptores teste Eusebio.
Docuerunt:
1° Christum esse purum hominem non Deum. Tertullianus lib. de Praescript., Epiphanius haer. 54, Augustinus haer. 33.
2° Legem et Prophetas reiiciunt: Eusebius lib. 5 cap. ultimo Historiae.

45 Theodotus posterior,

idem cum priore (Tertullianus de Praescr.) docuit, addidit tamen Christum esse minorem Melchisedech, unde dicuntur Melchisedechiani, quod volunt Spiritum sanctum esse Melchisedech aut magnam aliquam virtutem.
Hunc errorem sequitur auctor < Quaestionum > veteris et novi testamenti q. 109, qui falso tribuit Augustino. Vide ex D. Hieronymo de Melchisedech epistolam ad Evagrium.

46 Alogi.

180

Quidam haeretici fuerunt < blanco > dicti primum ab Epiphanio haer. 51. Ut ipse testatur, auctor eorum ignoratur.
Docuerunt:
1° Verbum Dei aeternum negant.
2° etiam negant D. Ioannis Evangelium et Apocalypsim. Epiphanius haer. 51. Augustinus < haer. > 30.

47 Adaamiani

a primo parente sunt appellati, quod eius statum in paradiso se imitari credant.
Tota haec haeresis ab Anabaptistis renovata est.
Docuerunt:
1° Homines nudos debere incedere, Epiphanius haer. 52, Augustinus haeres. 31.
2° Damnant nuptias, quas putant in paradiso terrestri non futuras, Epiphanius, Augustinus, ibidem.
3° In ecclesiis uis (suis xxx?), quas in hypocaustis bene calefactis habent, omnia divina officia penitus nudi celebrant, viri simul et mulieres.
4° Ecclesias suas paradisum vocant: Epiphanius 161.

48 Ascodrogitae

dicuntur, qui legentes in Evangelio utres novos implendos vino novo, utrem vino plenum ponunt in suis Ecclesiis et circa eum bacchantur potationibus interim indulgentes: Philaster, Augustinus Haeres. 62.

49 Antitastae seu Adversarii

haeretici quoque sunt. Solus Theodoretus meminit lib. 1 haeret. fabul. cap. 17.
1° Docent Deum ignotum patrem ipsorum esse.
2° Unum quendam, ab ipso Deo ignoto genitum seminasse zizaniam
_______________

f. 319v

Anno Domini

et legem tulisse de non adulterando.
3° Esse iam adulterandum, ut ei resistamus, qui ista zizania seminaverit.

50 Peratae

alii haeretici sunt a Peratio quodam dicti.
1, 2, 3 Theodoretus lib. 1 haeret. fabul. cap. 18.
1° Docent unum esse mundum tripartitum. Primam partem dicunt esse Trinitatem, secundam potentiarum infinitarum multitudinem, tertiam vocant specialem.
2° Ex prima parte descendisse in ultimam quendam hominem triplicis naturae et tricorporem et triplici potestate praeditum et hunc esse Christum.
3° Primam et secundam partem mundi permansuram, tertiam vero perituram.

centuria tertia

51 Tertullianus

210

vir clarissimus quondam, tandem in haeresim Montani, quam antea expugnaverat, incidit: Hieronymus De viris illustr., Augustinus haer. 86, Tertullianus de Praescriptione.
Docuit haec:
1° Animam esse corpoream: Tertullianus De carne Christi et lib. de Anima cap. 2.
2° Deus esse corporeum: Tertullianus lib. contra Praxeam.
3° [Secundas nuptias esse stupra.]
4° Animas pessimorum hominum verti in daemones.
5° Animas per traducem propagari.
1. 2. 3. 4. 5: Augustinus haer. 86, ubi etiam primum et secundum errorem utrumque excusat.
6° Christum mille annorum regnaturum post resurrectionem: Hieronymus De viris illustr. in Papiam.
7° Mariam virginem ante partum fuisse, sed non in partu: Tertullianus De Carne Christi.
8° Poenitentiam post baptismum tantum semel in Ecclesia inveniri, ideoque dici secundum post naufragium tabulam, non tertiam aut quartam: Tertullianus lib. de Poenitentia.
9° In persecutione non esse fugiendum: Tertullianus De fuga in persecutione.
10° Esse ieiunandum more Cathaphrygarum: Tertullianus lib. de ieiunio contra Psychicos.
11° Montanum esse Paracletum: Tertullianus lib. contra Praxeam et lib. de fuga et alibi.
12° Montanistas esse spirituales, catholicos autem animales. Tertullianus lib. de monogamia et lib. de ieiunio.
13° Patrem esse totam substantiam, filium esse portionem: Tertullianus lib. contra Praxeam..
14° Patrem fuisse, quando nondum erat Filius: Tertullianus lib. contra Hermogenem et lib. de carne Chr. et lib. de anima cap. 20.
Pacianus Epistol. ad Symphorinum dicit Tertullianum post
_______________

f. 320r

< Anno Domini >

haeresim scripsisse epistolam qua assereret posse ab Ecclesia peccata dimitti, unde aliqui suspicantur eum resipuisse. Sed cum D. Augustinus dicit usque ad sua tempora perseverasse Tertullianistas in lib. de haeres. 86, praeterea Tertullianus tantum semel velit posse peccata dimitti, non videtur perfecte resipuisse.

52 Origenes Adamantius

220

temporibus Alexandri Maneae imperatoris maxime floruit, Hieronymus De viris illustr. Vixitque usque ad tempora Galli et Volusiani. Multis optime scriptis errores admiscuit etiam multos, ita (teste Epiphanio Haeres. 64), ut multis haereticis occasionem dederit novarum sectarum excitandarum.
Docuit haec:
1° Filium non posse videre Patrem, nec Spiritum Sanctum posse videre Filium, nec angelos posse videre Spiritum Sanctum, nec homines posse videre angelos: Epiphanius haeres. 64 et in epist. ad Ioannem Hierosolymitanum, Hieronymus in Epist. ad Avitum et in Epist. ad Pammachium de erroribus Origenis.
2° Filium esse factum a Patre et esse minorem Patre: Hieronymus epist. ad Avitum et Origenes tom. 2 in Ioannem.
3° Filium cum Patre comparatum non esse veritatem, sed mendacium.
3. 4: Augustinus Haeres. 43.
4° Filium non esse orandum.
5° Spiritum sanctum esse factum per Filium: Epiphanius haer. 64, Origenes tom. 2 in Ioannem, Chrysostomus hom. 4 in Ioannem, Basilius lib. de Spiritu Sancto cap. 29.
6° Animas in coelo peccasse atque in corpora velut in carcere detrusas fuisse: Epiphanius ad Ioannem Hierosol. et Theophilus lib. 1 Paschalis, < Augustinus > lib. 11 Civit. cap. 23.
7° Adamum post peccatum perdidisse imaginem Dei: Epiphanius haer. 64.
8° Daemonum et damnatorum supplicium non esse perpetuum: Augustinus haer. 43, Epiphanius ad Ioannem Hierosolyt.
9° Non resurrecturam eandem carnem: Epiphanius haeres. 64.
10° Tunicas pelliceas, quas fecit Deus Adae et Evae esse corpora nostra.
11° Paradisum esse in tertio coelo: Epiphanius ad Ioannem Hierosolyt.
12° Scripturam veterem solum allegorice, non li eraliter intelligandam: Origenes homil.
_______________

f. 320v

Anno Domini

in Genesim et Numer. et Levit.
13° Animas verti in daemones: Origenes lib. 1 περὶ ἀρχῶν cap. 5.
Quinta Synodus < collat. 8 > can. 11 damnat Origenem sicut Arrium, Nestorium, etc.

53 Origenes alius

extitit, qui docebat perpetrare peccatum filiorum Iuda cum Thamar, quos percussit Dominus, et praeterea manibus propriis se polluere. Itaque reiiciebant nuptias et turpissime vivebat: Epiphanius haeres. 63, Augustinus haeres. 42.

54 Berillus

244

episcopus Bostorum in Arabia docuit Christum non habuisse propriam divinitatem ante incarnationem: postea vero Patris divinitatem in eo fuisse, quae tamen haeresis Originis opera compressa est: Eusebius lib. 6 Hystor. cap. 27.

55 Arabes

245

quidam, non diu post animas simul cum corporibus mori et resurgere docuerunt, sed et hos Origenes compescuit: Eusebius lib. 6 Hystor. cap. 27.

56 Helscheitae, qui et Sampsei,

246

eodem tempore extiterunt: Eusebius lib. 6 Hystor. cap. 28.
Docet vero:
1° Licere fidem ore negare.
Idem Clancularii.
Eusebius, ibidem.
2° Epistolas Pauli non recipiunt: Eusebius, ibidem.
3° Duas feminas adorant: Augustinus haeres. 32.
4° Adorant etiam aquam.
4, 5, 6: Epiphanius haeres. 53.
5° Christum esse creaturam et habere altitudinem sex miliariorum et latitudinem viginti quattuor.
6° Spiritum Sanctum esse sororem Christi et eandem longitudinem et latitudinem habere.

57 Valdesii

247

docent hominem non posse Deo servire nisi castretur, itaque omnes suos etiam peregrinos vel invitos castrant: Epiphanius Haeres. 58, Augustinus Haeres. 37.

58 Angelici

angelos colunt: Epiphanius haer. 60, Augustinus haer. 39.

59 Apostolici

docent hominem non posse salvari, qui non vivit more Apostolorum sine uxore et sine proprietate divitiarum: Epiphanius haer. 61, Augustinus Haeres. 40.
_______________

f. 321r

Anno Domini

60 Rebaptizantes

248-250

in Aphrica orti sunt, Agrippino auctore, qui D. Cyprianum in episcopatu praecessit. Is enim existimavit Christianos ab haereticis baptizatos esse iterum in Ecclesia baptizandos. Ita refert D. Cyprianus in lib. ad Quirinum, D. Augustinus lib. 2 de baptismo cap. 8 et 9.
Eandem sententiam postea secutus est D. Cyprianus cum Concilio SS. episcoporum supra 80 ut patet ex libro citato ad Quirinum et in libro contra epistolam Stephani et (ad?) Pompeium.
Certe nec Agrippinus nec Cyprianus haeretici fuerunt, nec se ab Ecclesia separaverunt: sed postea eandem sententiam mordibus et pertinaciter Donatistae defendendam susceperunt.
Damnata est haeresis haec a Stephano Pontifice, ut ipse Cyprianus testatur ad Pompeium, necnon Eusebius lib. 7 cap. 7, et contra eam D. Augustinus scripsit lib. de baptismo contra Donatistas.

61 Novatianus.

Novatus presbyter Carthaginiensis fuit, Novatianus vero presbyter Romanus < ut patet > ex Cypriano lib. 2 epist. 8, Hieronymo De viris < illustr. > in Novatianum. Unde Novatiani sive »cathari« id est »mundi« temporibus D. Cypriani et Cornelii Pontificis. Exortus est quod desiderio flagraret Romani episcopatus, quem cum non posset assequi, ab Ecclesia se separavit. Et non solum haeresim condidit, sed etiam schisma fecit. Is enim primus in Ecclesia Romana schismaticus pontifex post alium pontificem canonice electum a paucis quibusdam episcopus est creatus. Ita refert Cornelius papa ad Gabianum Antiochenum, et ex eo Eusebius lib. 5 Histor. cap. 36. Hunc eundem, quem Eusebius, Epiphanius, Theodoretus et caeteri Graeci Novatum, Latini vocant Novatianum.
Eorum dogma fuit hoc: Eusebius lib. 6 Histor. cap. 36, Theodoretus lib. 3 Haeret. fabul.
1° Non esse in Ecclesia potestatem remittendi peccata post baptismum commissa: Epiphanius haer. 59, Augustinus haer. 38, Theodoretus lib. 3 haeret. fabul.
2° Non esse homines inungendos chrismate post baptismum: Theodoretus, ibid.
Idem Lutherani.
3° Secundas nuptias damnandas: Augustinus et Theodoretus, ibidem.
4° Rebaptizandos qui ad se ex catholicis veniunt: Cyprianus epist. ad Iubaianum.
Scripsit contra hanc haeresin multas epistolas D. Cyprianus et Ambrosius 2 libros [de poenit.] et D. Dionysius Alexandrinus et alii.
Nota multos decipi circa errores Novatianorum, quod putant eos docuisse non esse ullam spem remissionis post baptismum. Hoc illi non docebant: sed solum non esse in potestate Ecclesiae illos absolvere. Nam ut patet ex ipsius Novatiani epistola, cuius meminit Socrates lib. 4 cap. 28 et ex epist. 2 lib. 4 et Cypriani, maxime hortabantur Novatiani homines ad lachrimas et poenitentiam, sed eos tamen non absolvebant.

62 Noetus et Sabellius

258

eius discipulus (-i?) temporibus Sixti pontificis exorti sunt: Eusebius Caesariensis lib. 7 Histor. cap. 5 et 6, Philastrius.
Noetus vero tantae superbiae fuit, ut se Moysem et fratrem suum Aaronem esse diceret.
Errores eorum hi sunt:
1° Unam esse personam, nomina tria: pater, filius et Spiritus Sanctus.
1, 2: Hilarius 4 de Trinit., Epiphanius de Haeres. 57 et 62.
Multi sunt hodie in Polonia Sabelliani et alibi ex Sacramentariis.
2° Inde deducebant Patrem esse incarnatum et passum. Unde Patripassiani dicti sunt. 1,2: Augustinus haer. 36 et 41, Theodoretus lib. 3 Haeret. fabul.
_______________

f. 321v

Anno Domini

< 63 > Nepos

263

eodem fere tempore ita renovavit haeresim Chiliastarum, ut non solum docuerit Christum mille annos in terris regnaturum, quod etiam ante Papias docuerat, sed etiam addiderit regnum beatorum plane carnale et Epicureum futurum: Eusebius lib. 7 Hist. cap. 22, Theodoretus lib. 3 Haeretic. fabul.

64 Paulus Samosatenus

275

episcopus temporibus Aureliani imperatoris extitit.
Docuit vero:
1° Epiphanius haer. 65, Christum purum hominem fuisse.
2° Circumcisionem observandam: Augustinus haer. 44, Theodoretus lib. 2 Haeret. fabul. 8, Philaster.
3° Non esse baptizandum in nomine Trinitatis: Gratianus habetur in decretis 1 q. 1 cap. Paulianistae, et in concilio Nicaeno, uti iubentur rebaptizari, qui baptizantur a Paulianistis. Augustinus Haeres. 44.
4° In veteres Patres contumelias ingerebant.
Idem Lutherus et Calvinus.
5° Hymnos et Psalmos a Patribus compositos velut a viris recentioris memoriae editos mutaverunt.
4 et 5: Eusebius lib. 7 Histor. cap. 26, ex epistola Concilii 2ⁱ Antiocheni ad Dionysium Pontificem.
Idem Calvinus et Lutherus.
6° Filium esse [blanco] Patri, id est eiusdem cum illo tam personae quam essentiae, D. Hieronymus (?) < Athanasius > lib. de Synodis.

65 Manes seu Manichaeus,

276

ut Epiphanius Haer. 66, Eusebius lib. 7 Histor. cap. 27, anno quarto Aureliani imperatoris, initio Pontificis Felicis haeresim suam condidit.
Is antea dicebatur Manes vel Manichaeus, id est insaniens, ut Augustinus haer. 46 ait, sed postea eius discipuli Manichaeum [Mannichaeum], scil. Manna fundentem vocarunt. Exitus eius talis fuit, qualem merebatur. Nam a rege Persarum arundine excoriatus est et canibus devorandus obiectus, quod filium eius, quem sanaturum promiserat, suis medicinis extinxerit.
Nota, quod Martinus Luther id est »purus« ex Luddero factus est, quemadmodum Man(n)ichaeus, Manna fundens, ex insano.
Manichaeus vero:
1° docebat esse duo principia et duo regna aeterna, unum totum bonum, alterum totum malum. Bonum vocabat Deum, malum diabolum et materiam, Augustinus Haeres. 46, Epiphanius haeres. 66.
2° In regno boni principii esse quinque elementa: aerem, lucem, ignem, aquam, ventum: et ex quolibet horum esse natos multos principes bonos. Similiter in regno mali esse quinque alia elementa: fumum, tenebras, ignem malum, aquam malam et ventum malum: et ex his prodiisse magnam turbam principum tenebrarum. Ex fumo bipedia animalia et homines, ex tenebris serpentia, ex igne quadrupedia, ex aqua natabilia, ex vento volatilia: atque hinc esse homines natura superbos, quia ex fumo generati sunt: Augustinus haer. 46 et cap. 32 contra Epist. fundam.
3° Deum bonum esse trinum: sed patrem habitare lucem inaccessibilem, filium habitare lucem visibilem solis et lunae, Spiritum sanctum in aere: Augustinus lib. 20 cap. 2 et 7 contra Faust., idem lib. 1 contra Felic. Manich. cap. 18.
5° Ante mundi constitutionem Deum bonum obtinuisse partes septentrionales orientis et occidentis, Deum vero malum partes meridiei, et nihil scivisse unum regnum de alio: sed cum ortum esset bellum inter principes tenebrarum et hi fugerent, illi persequerentur, tandem venisse eos ad fines regni lucidi, et visa luce eam vehementer concupivisse, et idcirco horridum bellum contra Deum, qui regna lucida possidebat, instituisse. Tunc vero Deum
_______________

f. 322r

Anno Domini

lucis timentem imminentem calamitatem misisse primum hominem armatum 5 elementis ad bellum, et ex illo conflictu multas portiones lucis tenebris admixtas fuisse et ab eis quasi captivas detentas.
6° Ex illo conflictu et belli commistione creatum esse mundum, qui nunc est, et omnes animas esse de substantia dei boni, omnia corpora de substantia Dei mali: Augustinus lib. contra Fortunatum, ac proinde omnes plantas et animalia sentire et ratiocinari.
7° Aequale esse peccatum carpere < folium > et interficere hominem: Augustinus haeres. 46 < art. > 6 et 7 refert.
8° Non licere bellare: Augustinus lib. 22 contra Faustum cap. 74, 76 et 77.
Idem Erasmus.
9° Non esse in homine liberum arbitrium et omnium peccatorum causam esse naturam mali principii in nobis existentis: Augustinus Haeres. 46, Hieronymus in prologo dialogi contra Pelagianos.
Idem Lutherus et Calvinus.
10° Christum esse filium Dei, Manichaeum esse Spiritum Sanctum, et ideo uterque duodecim discipulos habuit, Epiphanius haeres. 66.
11° Christum non esse vere natum, nec vere passum, Manichaeum vero utrumque, ideoque celebrandam esse Manichaei passionem, non Christi: Augustinus lib. contra epist. fundam. cap. 8 et lib. 2 contra Faustum cap. 2.
Idem Anabaptistae.
12° Aliquas partes lucis purgari in stomacho electorum Manichaeorum.
12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19: Augustinus haer. 46.
13° In Eucharistia semen humanum admiscendum, ut etiam inde pars lucis purgetur.
14° Abstinendum a carne, quod inde omnis lux per mortem exspiraverit < et > nihil remanserit purgandum: lib. 6 contra Faust. cap. 6 Augustini.
15° Abstinendum a vino, quod sit principium tenebrarum.
16° Partes lucis quae purgari non poterunt, una cum tenebris in aeternum damnandas.
17° Abstinendum a procreatione liberorum et nuptias esse malas: Augustinus lib 22 contra Faust. cap. 30.
18° In globo solis esse sanctas virtutes, quae commutant se in formosos pueros et puellas ad excitandam concupiscentiam principium tenebrarum.
19° Baptismum aquae non esse verum nec utilem.
20° Animas migrare de corpore in corpus, donec tandem migrent in edulium et in stomacho electorum purgentur.
20. 21. 22. et 23: Augustinus haer. 46.
21° Solem et lunam esse duas naves quae perpetuo deferunt partes lucis purgatas in regnum patris.
22° Serpentem qui decepit Evam, esse Christum: Augustinus lib. 1 contra Faustum cap. 3.
23° Vetus Testamentum totum esse a principe tenebrarum et ideo reiiciendum.
23. 24: Augustinus lib. 22 contra Faust. et lib. 1 et 2 contra adversarium legis et scriptur. et lib. contra Adimantium.
24° Patriarchas et prophetas pessimos esse, nec eis multo meliorem Ioannem Baptistam.
25° Novum Testamentum non esse scriptum ab apostolis et in multis falsatum: Augustinus lib. 33 contra Faust. cap. 3 et 7.
26° Ieiunandum die Dominico: Ambrosius Epist. 57.
27° Nulla debere fieri sacrificia nisi oratione: Augustinus lib. 20 contra Faust. cap. 18.
Idem Calvinus.
28° Stellam, quae apparuit Magis configurare fatum: Augustinus lib. 2 contra Faust. cap. 5.
29° Non licere fidelibus habere proprias pecunias vel possessiones: Augustinus lib. de moribus Ecclesiae cap. ultimo.

66 Hierarchas

312

non diu post Manichaeum exortus, haec docuit: Epiphanius haer. 67:
1° Non esse futuram resurrectionem.
1. 2. 3. 4: Augustinus haer. 47.
2° Nuptias damnandas.
3° Solos monachos et monachas in suam coronam (communionem?) recipiebat.
4° Pueros non posse salvari.
5° Melchisedech esse Spiritum Sanctum: Epiphanius haer. 67.
6° Nativitatem
_______________

f. 322v

< Anno Domini >

Christi ex Patre comparabat uni lucernae duorum luminum, quasi divinitas in duas personas sit divisa: Hilarius lib. 4 et 6 de Trinit.

centuria quarta

67 Meletius

308

episcopus in Egypto non tam heresim condidit, quam schisma fecit. Is enim cum esset in carcere pro fide tempore persecutionis Diocletiani cum S. Petro episcopo Alexandrino, in ipso carcere separavit se suosque a S. Petro et in diversis angulis orabant. In fide tamen non dissentiebant. Causa autem dissensionis fuit, quia S. Petrus recipere volebat lapsos ad poenitentiam, ipse vero Meletius non, sed exspectandum esse dicebat tempus pacis et tunc iis longam poenitentiam imponendam. Postmodum vero et S. Petro et Meletio mortuis et haeresi Ariana exorta, Meletiani se Arianis coniunxerunt: Epiphanius Haeres. 68, Theodoretus lib. 4 haeret. fabul., < Cassiodorus > Histor. trip. lib. 1 cap. 18.

68 Donatus

312

a quo Donatistae, temporibus Constantini et Miltiadis Pontificis schisma primum, dein etiam haeresim introduxit: Augustinus haer. 69 et Epist. 162, Optatus lib. 1 contra Parmen.
Cum enim in Aphrica ordinatus esset episcopus Caecilianus, veniens Donatus quidam de Numidia, criminibus quibusdam Caeciliano obiectis, Maiorinum in schismate eiusdem sedis ordinavit episcopum. Non diu post causa ad iudicium sancti Miltiadis Pontificis Romani adducta est, ibique Caecilianum in episcopatu confirmavit. Tunc Donatus et qui cum eo erant, a Pontificis sententia ad imperatorem Constantium appellarunt, quod is ut erat pius, aeterrime tulit, et eos cum stomacho repulit, et tunc se penitus ab ecclesia segregaverunt: Augustinus haeres. 69, et continuo inter ipsos variae sectae et dissensiones exortae sunt.
Nota quod Donatistae, Parmeniani, Iustenses, Circumcelliones, Maximinianistae, Rogatistae iidem fere sunt.
Docuerunt autem ista:
1° Ecclesiam Christi non esse nisi in Africa, ubi sancti sunt Donatistae, de reliquo vero orbe periisse.
1. 2. 3: Augustinus haeres. 69, Chrysostomus sermo quod Christus sit Deus, Augustinus lib. de unit. ecclesiae, Syricius papa epist. ad Himerium, Optatus lib. 4.
2° Homines esse rebaptizandos ex quacumque secta venirent, etiam ex catholica ecclesia.
3° Filium esse Patre minorem, et Filio Spiritum sanctum.
Hoc ab Arianis postea didicerunt.
4° Non esse puniendos haereticos: Augustinus epist. 50 ad Bonifac.
Idem Lutherus.
5. 6. 7. 8: idem et multo maiora Calvinistae faciunt.
5° Caedibus et latrociniis catholicos afficiebant: ibid.
6° Altaria evertebant, calices frangebant et venumdabant, pallas et velamina auferebant.
7° Eucharistiam canibus obiiciebant, sed ipsi a canibus dilacerati sunt.
8° Ampullam chrismatis de fenestris abiicierunt, sed ea angelica manu suscepta, minime frangi potuit: Optatus lib. 6 (2?) contra Parmen.
9° Seipsos interficiebant et de montibus praecipitabant: Theodoretus lib. 4 haeret. fabul., Augustinus epist. 50.
10° Monachos maximo persequebantur odio: Augustinus in psalm. 132.
11° Sacerdotum capita radebant et capita sacrarum virginum nudabant. Romanam sedem cathedram pestilentiae appellabant: Optatus lib. 2, Augustinus lib. 2 contra litter. Petil. cap. 51.

69 Arius

324

presbyter Alexandrinus, Sylvestri papae tempore et Constantini imperatoris, invidiae stimulo incitatus, quod Alexandrum compresbyterum suum ad episcopatum evectum videret, occasionem accepit de Ecclesia recedendi, tandem vitam in latrina turpissima finivit: Athanasius in orat. contra Arianos, Epiphanius haer. 69, Ruffinus lib. 10 Histor.
1. 2. 3. 4. 5. 6: Epiphanius haer. 69,
_______________

f. 323r

Anno Domini

Theodoretus lib. 4 Haeret. fabul.
Docuit autem:
1° Filium Dei esse creaturam.
2° Non esse coaeternum Patri.
3° Esse minorem Patre.
4° Deum esse, sed verum non, sed falsum: Athanasius epist. ad Afros, et < Cassiodorus > historia tripart. lib. 2⁰ cap. 7, Theodoretus lib. 1 Histor. cap. 4.
5° Non esse eiusdem essentiae cum Patre.
6° Christum hominem non habere animam.
7° Catholicos rebaptizandos: Augustinus haer. 49.
Idem Anabaptistae.
8. 9. 10. 11. 12. 13: sequuntur Calvinistae.
8° Monachos persequebantur et passim occidebant: Ruffinus lib. 11 histor. cap. 7.
9° In multas sectas divisi sunt: Epiphanius haeres. 73 et Rufinus lib. 10 Histor. cap. 25, Theodoretus lib. 4 haeret. fabul.
10° Altaria evertebant, sacra vasa polluebant, virgines et matronas stuprabant, omne genus impudicitiae et obscoenitatis exercebant: Athanasius Pro fuga sua et in vita D. Antonii, Theodoretus lib. 4 hist. cap. 19 et 12.
11° Sacramentum corporis et sanguinis Domini in terram proiiciebant et conculcabant.
12° Pecuniarum et praediorum avidissimi erant.
13° Innumeros catholicos summa crudelitate affecerunt.
12 et 13: Victor Africanus lib. 1 de persecut. Wandal. et Visig. Lirinensis in libro suo.
14° Sacras Scripturas corrumpebant.
Haeresim Arianam damnaverunt Concilium Nicaenum, primum ex generalibus, item omnia pene concilia sequentia et omnes Patres: Ambrosius lib. 3 de Spiritu sancto cap. 10.
15° Epistolam ad Hebraeos respuebant et Pauli esse negabant: Theodoretus praef. in ep. ad Hebr.
16° Nullo modo praeter Scripturas admittunt traditiones: Epiphanius haeres. 69, Augustinus lib. 3 contra Maximin. cap. 1, Socrates lib. 5 cap. 14.

70 Asterius

326

quidam eodem fere tempore docere coepit, Christum ita esse Dei virtutem, sicut bruchum vel locustam Dei virtutes Moyses appellavit. Sperans autem se ad aliquem episcopatum pervenire posse, cum Arianis se coniunxit ipso Ario adhuc vivente: Socrates lib. 1 cap. 24.

71 Marcellus

326

Ancyrae quae est in parva Galatia episcopus, ut Epiphanius haer. 72, Socrates lib. 1 cap. 24, Theodoretus lib. 2 de haeret. fabul., Hieronymus de viris illustr. < testantur >. Contra praedictum Asterium scribere volens, visus est permultis in contrariam haeresin lapsus, id est in haeresim suam Sabellianam, »coeternum« cum scripsisset ipse ad Iulium papam apologiam, quae apud Epiphanium habetur, et praeterea se in Sardicensi concilio postea purgasset, a Iulio in Sardicensi concilio restitutus est in suam sedem, ut Socrates lib. 2 cap. 11 et lib. 1 cap. 24 < narrat >. Tamen semper est habitus suspectus, ut ex Hilario lib. ad Constant. et Epiphanio haeres. 72 cognosci potest.

72 Eustathius

336

Sebastae in Armenia episcopus, eodem tempore multos errores in Ecclesiam invexit: Socrates lib. 2 cap. 33.
1° Nuptias prohibuit.
1 et 2: Socrates lib. 1.
2° Carnibus vesci prohibuit.
3° Benedictionem et communionem presbyteri uxorem habentis, quam tamen ante sacros ordines duxisset, declinabat.
3. 4. 5. 6. 7. 8 et 9: Socrates, ibid.
4° Ieiuniis ab ecclesia indictis adversabatur.
5° Diebus Dominicis ieiunandum aiebat.
6° Non in templis, sed in privatis domibus contiones recipi volebat, atque ideo templa et basilicas damnabat.
Idem nostri haeretici.
7° Habitu quodam peregrino modo philosophorum suos omnes vestiri volebat.
8° Mulieres tondi volebat.
9° In domibus coniugatorum nullas preces fundi docebat. Totam hanc aeresin Gangrense concilium damnavit.
_______________

f. 323v

Anno Domini

73 Photinus

346

Sirmiensis Marcelli Ariani discipulis, episcopus, vir eloquens et doctus eodem temore, Constantino nempe imperatore et Iulio Pontifice iterum haeresin Pauli Samosatheni extinctam excitavit.
Docuit teste Vincentio Lirinensi, Hieronymo De viris illustri., Epiphanio haeres. 71, Socrate lib. 2 cap. 24:
1° Deum singulum et solitarium Iudaeorum more confitendum.
1, 2: Vincentius Lirin., Epiphanius haer. 71, Hilarius de duabus synodis exponens Synodum Sirmiensem, quae tota est contra Photinum.
2° Christum tantum esse hominem et ex Maria initium sumpsisse.
Utrumque errorem docent ministri Hungarici.

74 Acatius,

350

unde Acatiani, episcopus Caesareae in Palestina, non tam haeresiarcha quam praecipuus haeresis Arianae defensor et propugnator fuit. Et ideo sectae eius ab eo nomen acceperunt, quia divisa haeresi Ariana in sectas multas, ipse fuit princeps eorum, qui purum Arianismum retinebant, quamquam et ipse postea in synodo quadam Antiochena nonnihil fidem mutaverit. Epiphanius haeres. 73, Rufinus lib. 10 Histor. cap. 25.

75 Macedonius

364

episcopus Constantinopolitanus, ab Arianis constitutus ac deinde expulsus, propriam haeresin fabricavit. Asseruit enim filium Dei esse Patri quidem consubstantialem, Spiritum sanctum vero minime. Hinc Semiariani, appellati sunt. Orta est ista haeresis Pontifice Liberio et Constantio imperantibus anno 364: Hieronymus in Chronic.
Haeresin hanc Concilium Constantinopolitanum 1^um condemnavit: Augustinus haer. 52, Epiphanius haer. 73, Socrates lib. 2 cap. 31, Theodoretus lib. 4 haeret. fabul.

76 Aetius et Eunomius,

377

discipulus eius, anno 377 haeresin suam fabricaverunt, D. Hieronymo teste in Chronico. Fuit autem Eunomius vir et corpore et anima leprosus et morbo gallico correptus. Eius haeresis erat supra modum augere impietatem Arianismi, ita etiam ut Arianis displiceret.
Ita docuit:
1° Non solum filium non esse Deum patre minorem et patri similem, ut Ariani < dicebant >, sed etiam creaturam et patri omnino dissimilem: Basilius lib. 1 contra Eunomium, Rufinus lib. 10 Histor. cap. 25.
2° Spiritum Sanctum esse creaturam filii, et filio omnino dissimilem. Hinc Anomoei dicti sunt: Basilius lib. 2 in Eunomium circa finem, Augustinus lib. 3 contra Maximin. cap. 5.
3° Bona opera non esse necessaria solamque fidem sufficere ad salutem: Augustinus haer. 54.
Idem Lutherus et Calvinus.
4° Deum asserebat se ita intelligere et comprehendere, ut ipse Deus seipsum intellegit et comprehendit, Basilius epist. ad Eunom., Chrysostomus epist. sive homil. contra Anomeos, Theodoretus lib. 4 Haeret. fabul.
5° Scortationem non esse peccatum, sed opus naturale, sicut purgare aures cum pruriunt: Epiphanius in indiculo lib. 3 contra haeres.
Idem Lutherus.
6° Rebaptizandos esse homines et quidem capite inverso: Epiphanius ibid.
7° Non esse baptizandum in nomine Trinitatis, sed in mortem Christi: Theodoretus lib. 4 haeret. fabul.
8° Non esse trinam mersionem, sed unam tantum faciendam.
9° Non esse baptizandum hominem nisi a capite usque ad pectus, nefas vero esse, si aqua baptismatis partes inferiores et execrandas ullo modo tangeret.
10° Dicebant ecclesiae etiam antiquae nihil auctoritatis deferendum esse: Basilius lib.
_______________

f. 324r

Anno Domini

in Eunomium.
11° Traditiones non recipiebant: Basilius lib. de Spir. sancto cap. 27.
Idem Lutherus.
12° Martyres non esse colendos: Hieronymus contra Vigilant.

77 Eudoxiani

Theodoretus lib. 4 haeret. fabul.

78 Psathyriani et Cyrtiani seu Pytheciani et Duliani,

Theodoretus, ibidem.

79 Metangismonitae

sectae sunt obscuriores Arianorum, quae vel ab auctore, ut tres priores, vel a doctrina quam potissimum sequebantur, ut duae posteriores, nomen acceperunt: Augustinus haer. 58.

80 Lucifer

366

episcopus Caralitanus in Sardinia, qui a Liberio papa ad Constantium missus fuerat atque ab eodem Constantio in exilium actus, tandem sub initium imperii < Iuliani apostatae > ab exilio rediit cum Eusebio Vercellensi aliisque sanctis confessoribus, quos Constantius in exilium egerat. Verum cum rediisset propter contentionem quandam cum Eusebio Vercellensi habitam, schisma inchoavit, quod eius sectatores, Luciferiani ab eo appellati, postea auxerunt, Hieronymus De viris illustr. et in Chron., Rufinus lib. 10 cap. 27 et 30.
Horum errores hi sunt:
1° Episcopos ab haereticis creatos aut in haeresin prolapsos non esse ab Ecclesia in pristinum gradum honoris recipiendos.
1, 2: Hieronymus in Dial. contra Lucifer.
2° Solam ecclesiam Luciferianam esse veram ecclesiam et reliquam factam esse lupanar.
Simile quidpiam Lutherus.
3° Animas esse ex traduce, quem errorem et D. Augustinus haer. 81 dicit Luciferiania a ribui, sed non affirmat, an illi hoc senserint et an sit ille exploratus error.

81 Aerius

Eustathii Sebasteni discipulus, superbia et invidentia percitus, quod episcopatum quem diu ambierat, obtinere non potuit, invexit multos errores in Ecclesiam: Epiphanius haer. 75, Augustinus haer. 53.
Docuit:
1° Episcopos et presbyteros in omnibus aequales. Sic enim seipsum consolabatur, cum presbyter esset et episcopus esse nequiret.
1, 2, 3: Epiphanius, Augustinus, ibid.
2° Non esse orandum nec offerendum sacrificium pro mortuis.
3° Ieiunia ab ecclesia instituta servanda non esse, sed ieiunandum, quando cuique libet, etiam die Dominico.
1. 2. 3. 4. 5: Lutherus et Calvinus sequuntur.
4° Paschae celebrationem non esse servandam: Epiphanius, ibid.
5° Hinc in hebdomada sancta quando catholici ieiunant, vigilant, carnem affligunt, maxime convivia et luxus exercebant: Epiphanius.
6° Feruntur non recipere in suam sectam nisi continentes et eos qui nulla propria bona possident: Augustinus ibid.
7° Non recipiunt traditiones: Epiphanius.
Idem Lutherus.
8° Paulus quaedam scripsit Deo plenus et haec recipienda, quaedam Spiritu sancto destitutus et ea minime recipienda: Epiphanius.

82 Apollinaris Laodicenus

379

1° docuit carnem Christum accepisse sine anima rationali, verbum autem ei fuisse pro anima: Epiphanius haer. 77, Augustinus haer. 55, Theodoretus lib. 4 fabul., Hieronymus in Chronico.
2° Magnum esse Spiritum sanctum, maiorem Filium, maximum Patrem: Theodoretus, ibidem.
_______________

f. 324v

Anno Domini

83 Polemius

380

Appolinaris discipulus, addidit ad haeresin magnam factam esse consubstantiam et commixtionem in Christo divinitatis et carnis: Theodoretus lib. 4 haeret. fabul., Epiphanius haer. 77.

84 Apollinaristi alii

nam in multas sectas haeresis divisa fuit. Alii dicebant Christum e coelo corpus detulisse: Theodoretus et Epiphanius, ubi supra.

85 Alii < Apollinaristi >

380

nullam animam Christum habuisse.
Damnavit haeresin Apollinaris et sociorum eius sanctus Damasus: Epiphanius, ibidem, Theodoretus lib. 5 Histor. cap. 10.

86 Vadius seu Audius

Antropomorphitarum auctor, temporibus Valentiniani imperatoris senioris errores suos docuit: Theodoretus lib. 4 Histor. cap. 9:
1° Deum habere formam humanam corpoream eo quod scriptum sit: »Fecit Deus hominem ad imaginem suam«. Epiphanius haer. haeres. 70, Augustinus haer. 50, Theodoretus lib. 4 fabul.
2° Tenebras aquam et ignem esse ingenita: Theodoretus, ibid.
3° Pascha cum Iudaeis celebrandum, Epiphanius.
4° Communionem Ecclesiae esse fugiendam eo quod sint in ea aliqui foeneratores et cum mulieribus habitantes: Epiphanius.
5° Peccata remittebant quasi ex potestate, audita confessione sed non imposita poenitentia, ut ecclesiae leges iubent: Theodoretus.

87 Helvidius

384

unde sunt haeretici Antidicomarianitae, circa eadem tempora extitit, docuitque teste Epiphanio haer. 77 circa finem:
1° Mariam postquam Christum peperit (virgo? cum? matrimonio?) Ioseph coniunctam alios filios peperisse: Epiphanius haer. 77 et 78, Hieronymus lib. contra Helvid., Augustinus haer. 84.
2° Virgines non esse maioris gloriae quam maritatas: Hieronymus, ibidem.

88 Collyridiani

384

eodem tempore ad alterum extremum declinantes, beatae Mariae tamquam Deae collyridem suum panem sacrificabant, idque per mulieres sacerdotes: Epiphanius haeres. 79.

89 Massaliani sive Euchitae sive Pselliani sive Euphemitae

temporibus Constantii inceperunt, Epiphanio auctore haer. 80, tamen temporibus Valentiniani et Gratiani videtur haeresis ipsorum in lucem prodiisse.
Docuerunt haec: Epiphanius haer. 80, Theodoretus lib. 4 cap. 10 histor. (refert necnon) Damascenus de 100 haeresibus:
1° Baptismum nihil prodesse, nam peccatum non radicitus tollit, sed tantum radit, idque oratione acquirendum est, Theodoretus lib. 4 haeret. fabul. et lib. 4 cap. 10 Histor.
Idem fere Luther.
2° Sacram Eucharistiae communionem nec prodesse nec obesse.
1. 2. 3. 4. 5. 6 et 7: Theodoretus lib. 4 histor. cap. 10 et lib. 4 fabul.
3° Non esse monachis manuum labore operandum. Epiphanius haer. 80, Augustinus haer. 57.
4° Docuit homines suae sectae non modo multas revelationes habere, sed etiam Deum ipsum oculis corporis cernere.
5° Se daemonem per sputum et mucum de animo et corpore suo eiicere.
6° Adventum quoque Spiritus Sancti se sensibiliter (-sibilem) percipere.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10 et 11: Damascenus lib. de 100 haeresibus.
7° Sine ullo negotio negant verbis sectam suam et eos qui talia sentiunt anathematizant et tamen in eodem errore semper manent.
Idem aliqui de nostris haereticis Clancularii dicti.
8° Adamum ante peccatum sine ullo sensu voluptatis cum Eva concubuuisse.
9° Non esse habendam curam pauperum et mendicorum.
10° Altaria et templa esse contemnenda.
Idem fere Lutherus.
11° Tamdiu
_______________

f. 325r

Anno Domini

orandum, donec peccatum (-tam?) sensibiliter in formam ignis aut fumi aut draconis eiici videatur.
12° In sacramento ordinis Spiritum sanctum non suscipi.
12. 13. 14. 15. 16. 17 et 18: Damascenus, ibidem.
13° Asserunt ita se esse perfectos, ut sint peccato superiores et tuto possint omnibus voluptatibus frui sine ullo metu peccandi.
Idem Begardi.
14° Coniugium dirimunt.
15° Servos, qui dominos suos fugerunt, suscipiunt libenter.
16° Parentibus suadent ut filiorum curam non habeant.
17° Eiurare non nefas dicunt.
18° Peccata dimittunt nulla habita ratione poenitentae et canonun Ecclesiae.

90 Martyriani

385

proles sunt Messalianorum, qui inde dicuntur, quod suos sectatores a magistratu occisos ut martyres colunt: Epiphanius haer. 80.
Idem Calvinus, Anabaptistae, Hussitae et omnes haeretici.

91 Niani

alia Messalianorum proles Sathanam colunt, qui potentissimus sit et multa mala hominibus facere possit: Epiphanius, ibid.

92 Enthusiastae

alia proles Messalianorum, qui dicuntur sici, quasi de Spiritu afflati. Hi semper saltant, putantque se super diabolum saltare, saepe etiam manus in formam sagi antium tendunt, credentes se diabolum sagi are: Theodoretus lib. 4 fabul.

93 Agape

mulier in Hispania tempore Damasi papae haeresin Agapeiarum instituit: Sulpicius lib. 2 histor. sacrae.
Docet ut viri et mulieres simul habitent, quasi spiritualis consortii causa, nec tamen matrimonio iungantur, quo praetextu multi turpissime cum suis spiritualibus sororibus uniebantur. Hieronymus epist. ad Eustochium de servanda virginit. et contra Pelag. ad Ctesiph.
Idem Anabaptistae.

94 Pricillianus

Agapes discipulus et successor multos errores docuit, et tandem ab imperatore Maximo, qui imperium in Galliis usurpaverat, temporibus Gratiani et Theodosii capite punitus fuit anno 388. Iterum temporibus Leonis haeresis 15 invaluit: Sulpicius lib. 2 Histor. sacrae.
Ipsi hos errores habent:
1° Animas esse eiusdem substantiae cum Deo.
2° A malo principe factum esse mundum.
3° Ab eodem animas in corpore seminari.
4° Stellis fatalibus homines ligatos et ipsum corpus nostrum < secundum > 12 coeli < signa esse compositum >.
5° A carnibus tanquam immundis abstinendum.
6° Matrimonium illicitum.
7° Unam atque eandem personam patrem et filium et Spiritum sanctum.
8° A patre quasdam virtutes procedere, quas ipse tamen sua essentia praecedat.
8. 9. 10. 11: Theodoretus, ibid. et Bracarense concilium.
9° Ieiunandum in die Natalis Domini et die dominico, nec honorandos esse dies eiusmodi, quia Christus non fuit verus purus homo.
10° Diabolum non esse a Deo, neque unquam fuisse beatum.
11° Humana corpora diaboli esse figmenta et ideo non resurgere.
12° Filios promissionis omnes esse de Spiritu sancto conceptos.
12. 13 et 14: Leo epist. 91 ad Turribium, concilium Bracarense.
13° Animas hominum olim in coelo peccasse et ideo nunc in corporum carceres detrudi.
14° Multos apocryphos libros pro canonicos habent nec non pari honore venerantur librum Dictinii cuiusdam, licet ipse Dictinus postea errores suos revocavit.
15° Posse sine peccato negari fidem, nam in suis dogmatibus habent: Iura, periura, secretum prodere noli: Augustinus haer. 70.
< Idem > Clancularii.
Prosper in Chronico.
_______________

f. 325v

Anno Domini

95 Seleucus et Hermias

Galatiae iisdem temporibus errores suos docuisse videntur, Philaster in Catalogo:
1° Materiam, ex qua est factus mundus, esse Deo coaeternam.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7: Augustinus haer. 59, Philaster, ibid.
2° Malum nunc esse a Deo, nunc a materia.
3° Christum non ascendisse ad patrem cum carne, sed eam exuisse et in sole posuisse.
4° Nullum esse visibilem paradisum.
5° Non esse cum aqua baptizandum.
6° Resurrectionem non futuram, sed quotidie fieri in filiorum procreatione.
7° Animas ab angelis creari de igne et spiritu.

96 Proclianitae sive Prodianitae sive Hermiatitae

discipuli fuere Seleuci et Hermiae atque ad eorum errores addiderunt:
1° Christum in carne non paruisse: Augustinus haer. 60. Non futurum iudicium extremum.
1, 2: Philaster.
2° Locum Ezechielis de 4 animalibus sic esse intellegendum, ut per leonem significetur rex Parthorum, per vitulum rex Aegyptiorum, per aquilam rex Romanorum, per hominem piissimorum hominum similitudo.

97 Patriciani,

a Patricio quodam Romano dicti sunt, docuerunt, ut ait Philaster.
1° Carnem hominis non a Deo, sed a diabolo esse.
1, 2: Philaster, Augustinus 62 haeres.
2° Carnem fugiendam et detestandam atque ideo hominum esse seipsum occidere, ut caro exterminetur.

98 Paterniani seu Venustiani

haeresin superiorem nonnihil limitarunt. Solum enim partes inferiores hominis a diabolo esse dicebant et ideo licere illis partibus omnem turpitudinem exercere: Augustinus haer. 85.

99 Coluthus

Aegyptius Arianorum fautor docuit etiam, Deus non esse causam ullius mali, nec culpae nec poenas: Augustinus haer. 65, Philaster in Catal.

100 Alii

quidam eodem tempore docuerunt mundum hunc post resurrectionem mansurum in eo statu, quo nunc est, nec futurum »coelum novum et terram novam«, ut Scripturae docent, Augustinus haer. 67, Philaster in catalogo.

101 Passalorinchitae

id est palum seu digitum naribus opponentes ut silentio studerent: Augustinus haer. 63.

102 Nudis pedibus ambulantes

haeretici habiti sunt, quia nudis pedibus ambulabant non propter afflictionem carnis, sed quia sic intellegi dicebant in Exod. 3: »Solve calceamenta de pedibus tuis«, et similia Iosue 5 et Isaiae 20: Augustinus haer. 68.

103 Cum hominibus non manducantes

dicti sunt haeretici quidam, qui putabant cum coeteris hominibus non manducandum. Qui etiam dicebant Spiritum Sanctum esse creaturam: Augustinus haer. 71, Philaster.

104 Rhetorius

quidam haereticorum omnium studiosissimus, omnes haereses veras esse aiebat: Augustinus haer. 71, Philaster in catal.

105 Alii

quidam asserebant, divinitatem Christi doluisse, cum eius caro in cruce figeretur: Augustinus haer. 73, Philaster.
Idem quidam ex novis haereticis.

106 Alii

Trinitatem dicunt esse tres partes Dei Patrem, Filium et Spiritum sanctum, atque ideo neque Patrem in se esse personam, neque Filium, neque Spiritum sanctum: Augustinus haer. 74, Philaster.

107 Alii

dicunt aquam non esse creaturam, sed Deo coaeternam: Augustinus haeres. 75, Philaster.

108 Alii

dicunt imaginem Dei non esse animam, sed corpus: Augustinus haeres. 76, Philaster.

109 Alii

mundos innumeros ponebant more quorundam philosophorum: Augustinus haeres. 77.

110 Alii

sceleratorum animas in daemones converti et in alia animalia asserebant: Augustinus haer. 78, Philaster.
_______________

f. 326r

Anno Domini

111 Alii

dicunt descendente Christo ad inferos, omnes incredulos credidisse et salvos exiisse: Augustinus haer. 79, Philaster.

112 Alii

dicunt filium Dei semper quidem fuisse, sed tamen non semper dici potuisse nec fuisse filium: Augustinus haer. 80, Philaster.

113 Hypsistarii

haeretici sunt apud Gregorium Nazianzenum < in oratione funebri in obitu patris >, qui partim ex gentilium ritibus, partim ex Iudaismo haeresin suam elantes docebant:
1° Ignis et lucernarum cultum.
2° Sabbathum colendum.
3° Abstinentiam a certis cibis.
4° Solum omnipotentem adorandum sine personarum distinctione more Iudaico.

114 Iovinianus

tempore divi Hieronymi exstitit et Divo Augustino adhuc vivente, docuit vero, ut ait Hieronymus lib. 1 in Iovinianum et Augustinus haer. 82:
1° Omnia peccata esse paria.
Idem fere omnes Lutherani, qui omne peccatum volunt esse mortale sua natura.
2° Non posse peccare hominem post baptismum: Augustinus haer. 82.
3° Ciborum delectum id est ieiunia non prodesse.
Idem omnes novi haeretici.
4° Beatam Virginem in partu non permansisse virginem.
Idem Butzerus et Molinaeus in tertia parte unionis Evangel.
5° Coniugium virginitati dignitate et merito coaequari.
Idem Butzerus et Molinaeus.
6° Praemia beatorum canisa aequalia: Hieronymus lib. 2 in Iovin.
Idem Lutherus et Calvinus.
Cyprianus, Athanasius, Basilius, Chrysostomus, Ambrosius, Nazianzenus laudes virginitatis scripserunt.

115 Sabbatius

quidam ex Iudaeo Novatianus, cum episcopatus desiderio arderet, se a coetu Novatiani separavit, asserens Pascha cum Iudaeis celebrandum. Tunc vero Novatiani concilio coacto statuerunt nihil referre quando pascha celebretur: Socrates lib. 5 cap. 20 et lib. 7 cap. 57 Historiae, Concilum Laodicicense cap. 37, Ambrosius epist. 83, Augustinus epistola 119.
Idem haeretici nostri temporis docent ritum celebrandi Pascha adiaphoron esse.

centuria quinta

116 Abeliani

400

tempore D. Augustini in regione Hipponensi fuerunt, qui sine coniugibus esse non poterant et tamen iis permisceri non poterant. Itaque vivebant in perpetua continentia ut et uxor, et ut successores haberent, filiam et filium cum pacto eodem modo vivendi sibi adoptabant: Augustinus haer. 87. Item lib. 15 contra Faustum cap. 7.

117 Hilarius

quidam laicus eiusdem D. Augustini tempore dicebat non debere hymnos et psalmos in ecclesia cantari tempore oblationis: Augustinus lib. 2 Retractationum cap. 11 et lib. 10 confessionum cap. 33 et epistula 119, Ambrosius lib. 5 epistola in oratione de non tradendis basilicis, Socrates lib. 6 cap. 8 Historiae.
Idem haeretici nostri temporis.

118 Bonosus

episcopus iisdem temporibus docuit, Christum filium Dei esse non naturalem, sed adoptivum: Innocentius papa in epis. ad Macedonianos episcopos, quae est 21, Gregorius lib. 11 epistolarum 61, Isidorus lib. 8 Ethymologiarum cap. 5, Hilarius lib. 6 Trinitate.

119 Vigilantius

410

D. Hieronymi tempore multos errores invexit:
1° Ecclesiasticos uxoratos esse debere, quo circa episcopi diaconos non ordinabant nisi uxorem haberent: Hieronymus in Vigilantium, Ambrosius lib. 1 < de > officiis cap. 50, Augustinus lib. 2 de adulterinis coniugiis cap. 20, Leo epistola ad Anastasium Thessalonicensem cap. 4.
Nostri haeretici non solum ante ordines, sed etiam post volunt duci uxores, quod in Ecclesia numquam fuit auditum.
2° Reliquias sanctorum non esse venerandas:
_______________

f. 326v

Anno Domini

Hieronymus in Vigilantium, Augustinus epist. 103.
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10: etiam nostri haeretici asseunt.
3° Non esse de die in Ecclesia accendendos cereos: Hieronymus, ibid.
4° Vigilias non esse celebrandas nisi festi paschatis.
5° Miracula, quae ad reliquias martyrum fiunt, diabolo aemulante fieri.
6° Non posse Sanctos qui iam regnant cum Christo ubi evoluerint esse praesentes.
7° Orationem Sanctorum pro aliis non exaudiri atque ideo inanem esse invocationem Sanctorum: Ambrosius liber de viduitate, Augustinus tractatus 84 in Ioannem, Basilius in oratione in quadraginta martyres.
8° non esse dandas eleemosynas hominibus in locis sanctis pro Christi amore degentibus.
9° Melius esse facultates suas paulatim distribuere pauperibus quam omnia simul vendere et dare pauperibus.
10° Non expedire ut multi ad monasteria et religiones relicto saeculo migrent.
Omnia habet Hieronymus in Vigilantinus.

120 Haeretici quidam

fuerunt, qui reprobabant Ecclesiastem et Canticum Canticorum, quod in eo Salomon de amore suarum concubinarum egerit: Philaster in catal., Hieronymus in prologo galeato, Augustinus lib. 2 doctrina christiana cap. 8, Innocentius in epistola ad Exuperium cap. 7.

121 Pelagius

415

Brito monachus tempore Innocentii I contra Christi gratiam multos errores seminare coepit: Prosper in Chronico.
1° Peccatum originale non propagatione, sed imitatione tantum in posteros transire: Augustinus haer. 88 et lib 1 de peccatorum meritis cap. 9, 15, 16, 18, epistula 106.
2° Parvulos baptizari non ob originale peccatum, sed ut aditum haberent ad regnum coelorum, quamvis etiam id sine baptismo essent habituri: Augustinus haer. 88, Concilium Milevitanum cap. 2, Augustinus epist. 28, 106.
Similia docent Zwingliani.
3° Adam etiamsi non peccasset, tamen fuisse moriturum: Augustinus ibid., et epistula 106, Rom. 8, Concilum Milevitanum can. 1.
4° Sine Dei gratia posse hominem implere omnia Dei praecepta, quamquam id facilius possit cum gratia: Augustinus ibid., Concilium Milevitanum cap. 5, Hieronymus lib. contra Pelagianos.
5° Gratiam Dei docere per legem et praecepta, quid facere debeamus, non autem efficere, ut quod faciendum esse didicerimus, faciamus: Augustinus haereses 88, epistula 106, Concilium Milevitanum cap. 4.
6° Vitam iustorum sine ullo peccato esse posse in hac vita: Augustinus ibid., Concilium Milevitanum cap. 6, Hieronymus 2 contra Pelagianos.
7° Gratia Dei, qua liberamur ab impietate secundum merita nostra dari ac proinde poenitentiae gratiam non esse proprie gratiam: Augustinus, ibid. et lib. de gratia Christi cap. 44.
8° Liberum arbitrium non esse, sed indigere Dei gratia adiuvari: Augustinus epist. 106, Hieronymus Prologus contra Pelagianos.
9° Divites nisi renuntiaverint omnibus, quae possident, non habere spem salutis: Augustinus epist. 106 et 89.
10° Non licere iurare:
11° Victoriam nostram non esse ex Deo, sed ex libero arbitrio: Augustinus epistola 106, epistola ad Gallos Coelestini.
12° Poenitenti veniam dari non ex gratia et misericordia Dei, sed ex merito et labore eius: Augustinus, ibid.
13° Gratiam non ad singulos actus bonos dari: Augustinus et Lyrinensis.
14° Non debere sacerdotes et alios clericos in administratione sacrificii vestibus candidis et preciosis uti: Hieronymus contra Pelagianos lib. 1.
Idem Lutherus.
15° Non requiri auxilium Dei generale ad opera bona bonitate naturali facienda: Hieronymus epistola ad Ctesiphontem, Augustinus lib. 1 de gratia et libero arbitrio cap. 4.
Idem Durandus 2 dist. 1 q. 5.
16° Regnum coelorum in vetere testamento non promitti: Hieronymus lib. 1 contra Pelagianos, Augustinus lib. 19 contra Faustum cap. 31.
_______________

f. 327r

Anno Domini

17° Hominem per quodlibet peccatum, quamvis parvum gratiam amittere: Hieronymus lib. 2 contra Pelagianos, Augustinus de spiritu et littera cap. 28 et 36.
Idem Lutherus.
18° Securos se faciebant de iustitia et sanctitate: Hieronymus lib. 3 contra Pelagianos, Augustinus lib. de correptione et gratia cap. 6.
Idem Lutherus.
19° Frustra orari pro infidelibus ut convertantur, vel pro fidelibus ut perseverent, cum id in eorum potestate sit positum: Augustinus haer. 88, et epistola 106.

122 Praedestinatorum

415

haeresis eodem anno exorta est, si Chronicis Sigeberti credimus.
Docebat nihil prodesse pie vivere et bene agere, si quis ad vitam aeternam sit praedestinatus: Augustinus liber de correptione et gratia, liber de < gratia et > arbitrio libero, liber de fide et operibus, Prosper ad obiectiones Gall. respons. 6 contrarium docent.
Tale quiddam etiam nostri haeretici docent.

123 Reliquiae pelagianorum

420

dicuntur quidam, quod circa eadem tempora in Gallia docere coeperunt, ex quibus semi-pelagiani iudicati sunt: Prosper, Hilarius in epististola ad Augustinum, item Prosper in libro contra Collatorem in fine.
1° Adiuvari gratia Dei eum qui coepit velle, non autem donari ipsum velle: Prosper in epististola ad Augustinum, Augustinus lib. de praedestinatione sanctorum cap. 7, Arausicanum can. 4.
2° Praedestinationem ex praevisione bonorum vel malorum operum pendere: Prosper, ibid., Augustinus de praedestinatione sanctorum cap. 17, 18 et 19.
3° Praedestinationem, si ex praevisione bonorum operum non pendeat esse * lapsis curam resurgenti, fatalem * quamdam necessitatem et bonis vero timorem cadendi adimere: Prosper, ibidem, Augustinus de praedestinatione sanctorum cap. 14 et 15.
4° Ex bono usu liberi arbitrii sine aliqua praeveniente gratia ad gratiam iustificatione pervenire hominem posse: Prosper, ibidem, Arausicanum can. 5 et 8.
5° Parvulos, qui sine baptismo moriuntur iudicari a Deo secundum opera, quae facturos eos fuisse praevidebat Deus, si ad maturam aetatem pervenissent: Prosper, ibidem, Arausicanum, Augustinus liber de praedestinatione < sanctorum > cap. 12.
6° Non esse certum praedestinatorum numerum: Prosper, ibidem, Augustinus liber de correptione et gratia cap. 13.
7° Initium salutis esse ex libero arbitrio, non ex praeveniente Dei gratia: Prosper, ibidem, Augustinus lib. de praedestinatione < sanctorum > cap. 2, Arausicanum ibidem can. 6.
8° Perseverantiae donum acquiri et perdi posse, atque adeo non esse verum ac gratuitum donum: Hilarius epistola ad Augustinum, Augustinus de dono perseverantiae cap. 17.
9° Librum Sapientiae non esse canonicum, ubi scriptum est: »raptum esse quemdam, ne malitia immutaret intellectum eius«: Hilarius, ibid., Augustinus de praedestinatione < sanctorum > cap. 14.
10° Multa in homine esse bona desideria bonasque voluntates, quas Deus non inspiravit, sed ipsa natura protulit: Prosper contra Collat., Augustinus de praedest. cap. 2 et 9, Arausic. can. 7 et 20.
11° Adamum per peccatum non amisisse scientiam boni: Prosper contra Collatorem.
12° Patientiae Iob Deum testem fuisse, non largitorem: Prosper, ibidem, Arausicanum can. 12 et 13.
13° Fidem, quam Christus in centurione miratus est, non Dei donum, sed liberi arbitrii opus fuisse: Arausicanum can. 25.
14° Gratiam Dei omnibus hominibus indifferenter proponi, quod vero unus accipiat, alter non, ex libero arbitrio provenire.
Contra has reliquias: Prosper et Hilarius in epistola ad Augustinum, Augustinus de bono perseverantiae cap. 14 et liber de praedestinatione < sanctorum > cap. 6.
Contra easdem sunt tria argumenta maximi ponderis: primum, quod Coelestinus papa primus scripsit in epistola ad episcopos Galliae huiusmodo homines coerceri debere, quod contra D. Augustini sententiam in hac materia loquerentur.
Vide Prosperum in libro contra Collatorem.
Secundum, quod Leo I auctor fuit Concilii Arausicani, et in eo loco
_______________

f. 327v

Anno Domini

contra huiusmodo reliquias ex verbis Augustini canonem fidei confecerint.
Tertius est, quod Gelasius papa primus in concilio 70 episcoporum ponit inter apocrypha scripta librum Cassiani et Fausti Reginensis, ex eo solo quod reliquiis Pelagianis faverent. Laudat vero ut recipiantur omnes libri Augustini et Prosperi, qui huiusmodi reliquiis fortissime restiterunt.

124 Nestorius

437

episcopus Constantinopolitanus, fuit vir eloquens, sed imperitus atque adeo superbus, ut vel omnes patres contemneret, et se plus omnibus sapere et Scripturas intelligere existimaret: Socrates lib. 7 cap. 32.
Eodem superbiae spiritu inflammatus erat Lutherus.
Captabat quoque incredibili studio favorem populi compositis verbis, fusca veste, simulato pallore, donec ad episcopatum eligeretur. Tandem lingua a vermibus exaesa miserrime obiit.
Docuit Evagrio lib. 1 historia cap. 7, Theodoreto 4 lib. Fabularum testibus:
1° Christum non hominem esse et Deum, sed esse in Christo duas personas, sicut et duae naturae sunt.
2° Mariam non esse Deiparam.
1 et 2: Socrates lib. 7 cap. 32, Theodoretus lib. 4 Fabularum, Augustinus haer. 89, Cyrillus epistola ad Nestorium, Liberatus in Breviario, Concilium Ephesinum.
Idem Lutherus in Epist. ad Hebraeos, et nostri haeretici quoad secundum.
3° Spiritum Sanctum a Filio non procedere. Ita Nestorius in suo symbolo, quod habetur in Cyrillo. Idem etiam habet Theodoretus, qui tunc erat Nestorianus, scribens pro Nestorio in nonum anathema Cyrilli, D. Cyrillus in epistola ad Nestorium, nomine totius concilii Ephesini scripta, et lib. 13 Thesauri cap. 2, Augustinus lib. 15 < de > Trinitate cap. 17, Ambrosius lib. de Spiritu sancto cap. 12, Leo in epistola ad Turribium cap. 1.
Idem hoc tempore Graeci mordicus defendunt.
4° Traditiones non recipiebant, sed solam Scripturam: Basilius Ancyranus in oratione quam habuit in 7 synodo.
Idem omnes nostri haeretici.
5° Ecclesiam totam errasse: Vincentius Lyrinensis.
Idem Luther et Calvinus.
Prosper in Chronico.

125 Eutyches

449

monachus et presbyter Constantinopolitanus, Nestorii errores confutare volens, in aliud transiit extremum, et haeresim fabricavit, quae postea in 12 sectas divisa est: Evagrio teste libro 1 Historiae cap. 9 et lib. 2 cap. 4, Nicephoro lib. 18 cap. 43.
Docebat:
< 1° > In Christo unam esse personam unamque naturam, et eam non tam verbum assumpsit quam se in eam convertit: Flavius in epistola ad Leonem, Leo ad Flavium epistola 10 et ad Leonem Augustum epistola 97, Theodoretus lib. 4 Fabularum, Concilium Chalcedonense.
Idem Schwenckfeld et alii.
2° Corpus de virgine sumptum non esse nostrae substantiae: Flavius, ibid. et Leo.
3° Divinitatem in Christo crucifixam et sepultam esse et tertia die resurrexisse. Theodoretus lib. 4 Fabularum, Vigilius lib. 4 contra Eutychen in fine et lib. 5 contra eundem.
4° Gesta Concilii Ephesini nullius esse momenti: Flavius, ibid.
4. 5. 6: omnes haeretici nostri asserunt.
5° Gesta concilii Chalcedonensis esse contemnenda: Vigilius lib. 4 contra Eutychen in fine et lib. 5.
6° Traditiones non recipiendas, sed tantum Scripturam. Basilius Ancyranus oratione habita in 7 Synodo.

126 Theodorus Mopsuestenus

Nestorii socius fuit, qui licet a Theodoreto lib. 5 Historiae cap. ultimo laudetur, tamen impiissimus fuit, et praeter Nestorii errores, testibus Nicephoro lib. 14 cap. 30 et 32, Gregorio papa lib. 6 epistol. 31 hos etiam habuit:
1° Christum animae passionibus et carnis concupiscentiis molestatum fuisse. Synodus generalia 5 can. 12.
2° Christum a malis paulatim se retrahentem paulatim meliorem evasisse. Synodus 5 ibidem.
3° Per baptismum gratiam
_______________

f. 328r

Anno Domini

Spiritus Sancti accepisse. Synodus 5.
4° Ad similitudinem imperialis imaginis in persona Verbi adorari.
5° Post resurrectionem incorruptibilem secundum intellectum et sine peccatis penitus factum, eadem ibidem.
6° Unionem Verbi cum homine in Christo talem esse, qualem apostolus ait viri et uxoris, qui sunt duo in carne una, ibidem.
7° Non vere dominum dedisse apostolis Spiritum Sanctum Ioannis ultimo, ibidem.
8° Thomam, cum dixit: »Dominus meus et Deus meus«, non id de Christo asseruisse, sed miraculo resurrectionis obstupefactum glorificasse Deum, qui Christum suscitavit.
9° Christum in similitudine Platonis et Epicuri sectam propriam invenisse et eam Christianam appellari voluisse, sicut a Platone Platonici.
10° Non esse in prophetis vaticinia manifesta de Christo: ibidem.

127 Thalmudistae

Iudaei sunt, qui libris fabulosissimis, quos Rabini eorum composuerunt, iam ab annis 1000 et amplius < adhaerent >. Initium habuere post Hierosolymarum excidium anno 150, ut ipsi expositores Thalmud dicunt. Dein vero auctum fuit hoc opus post annos 300 et Thalmud Hierosolymitanum est dictum, quod in ruinis Hierosolymarum urbis scriptum esset. Postea iterum anno 436 ab excidio Hierosolymarum, anno Domini 476 in novam formam redactum et Thalmud Babylonicum fuit vocatum, quod scriptum esset in babylone Aegypti, nunc alio nomine Cairum dicto.
Continet autem totum Thalmud partes sex, quas ipsi Seder id est ordines vocant, quilibet vero ordo in plures tractatus dividitur, quos ipsi Massecheth dicunt, porro quilibet tractatus multa continet capita sive distinctiones, quas ipsi Parachim dicunt. Quia vero isti libri pessimi et perniciosissimi sunt, ideo Papa Gregorius IX, dein Innocentius IV, tum Julius III, post etiam Paulus IV omnia Thalmudica volumina inquiri et comburi iusserunt.
Errores, quos continet praecipuos, hi sunt:

De Deo
1° Deus ante mundi creationem se exercebat in creandis variis mundis et iisdem destruendis, donec hunc quem habemus, facere didicisset: ordine 1, tract. 4 dist. 3.
2° Deus tres primas horas diei consumit in lectione legis Iudaicae: ord. 2, tract. 1 dist. 14.
3° Moyses cum aliquando ascendisset in coelum invenit Deum scriptitantem in Scriptura: ord. 5, tract. 6, [dist. 5].
4° Deus quotidie orationes et precationes devoto animo facit: ord. 1 tract. 1 dist. 1. Tale quid piam habet Mahometus in Alcorano d. 5 cap. 45. Azoara 43.
5° Deus in certo loco statutis horis multis lacrimis deflet ac seipsum affligit, quod Iudaeis iratus templum everterit et populum suum in captivitate disperserit: ord. 2 dist. 5 et ord. 1 dist. 7.
6° Deus quotidie imponit sibi circa caput et brachia vi as quasdam coriaceas induitque seipsum tunica linea et procumbit in genua oratque: ord. 2 tract. 8, dist. 5.
7° Deus praecepit populo, ut singulis noviluniis sacrificium expiationis peragat pro peccato Dei quando lumen quod iniuste a luna ademerat, soli attribuit: ord. 4 tract. 6 dist. 1.
8° Deus quoties recordatur calamitatum, quas Iudaei a gentibus patiuntur, duas lachrimas in mare oceanum effundit et prae dolore pectus utraque manu contundit: tract. 1 ord. 1 dist. 9.
9° Deus tribus postremis horis diei [relaxandi] animi gratia ludebat olim cum pisce Leviathan: ord. 2 tract. 1 dist. 14 et ord. 4 tract. 8.
10° Deus pisci magno Leviathan aliquando iratus, eum occidit et carnes eius servavit, ut cibos praepararet animabus sanctis in saeculo futuro: ord. 10 4 tract. 3 dist. 5.
11° Deus quotidie
_______________

f. 328v

irascitur et tunc cristae gallorum gallinaceorum ruborem ami unt ipsique interim uno pede stant: tunc vero si quis in eodem momento alicui maledixerit, statim concidit mortuus: ord. 1 tract. 1.
12° Deus creavit ignem in Sabbato: ord. 2 tract. 3 dist. 4.
13° Olim cum Rabbini quidem adversus Rabbi Eleazar disputarent, Deus de coelo clamans sententiam contra eos protulit: Illi indignati Deum anathematis poena damnaverunt, Deus subridens ait: filii mei me vicerunt: ord. 4 tract. 2 distc. 7.
14° Cum angelus Gabriel grave flagitium commississet, Deus iussit eum flagello igneo flagellari: ord. 2 tract. 5 dist. 8.
15° Adam cum omnibus animantibus, tam masculis quam foeminis coivit neque umquam libidini satisfecit, donec cum Eva concubuit, ord. 3 tract. 1 dist. 6.
16° Corvus emissus a Noe tempore diluvii nolebat ex arca discedere, timens ne Noe cum cornicula coiret: ord. 4 tract. 4.
17° Iob numquam exstitit historiaque eius ficta est: ord. 4 tract. 3.
18° David in adulterio et homicidio non peccavit, quique eum peccasse dicit, haereticus est: ord. 2 tract. 1 dist. 5.
De Lege
19° Virum esse dominum uxoris et ideo posse cum ea masculino concubitu uti: ord. 3 tract. 3 dist. 2. Idem Mahometus in Alcorano cap. 8.
20° Si quis aut filiam aut sororem sibi matrimonio iunxerit, is rem Deo gratissimam facit: ord. 2 tract. 1.
21° Rabbinum, qui non oderit hostem suum usque ad mortem et qui vindictam non quaesierit, indignum esse nomine Rabbini: ord. 5 tract. 1 dist. 2.
22° Qui legi Moysis contradixerit, absolvi potest, at qui verbis Rabbinorum, morte moriatur: ord. 4 tract. 4 dist. 10.
23° Si [Iu]daeum maior pars iudicum damnaverit, mori debet, si vero omnes damnaverint, absolvatur: ord. 4 tract. 17.
24° Si quis marsupium in loco publico invenerit, sciveritque dominum de inventione marsupii desperasse, non tenetur ad restitutionem, ord. 4 tract. 2 dist. 5.
25° Statuimus, ut quilibet ter in die blasphemet omnem Christianorum gentem, et Deum precetur, ut confundat exterminetque ipsam cum regibus et principibus christianis, atque hoc maxime faciant sacerdotes, in synagogis ter quotidie orent in odium Iesum: ord. 1 tract. 1 dist. 4.
26° Deus praecepit Iudaeis, ut sive dolo vi usura furto sive alio quovis modo sibi vindicent bona Christianorum: ibidem.
27° Praecepit Deus Iudaeis ut loco animalium brutorum omnes Christianos habeant, nec aliter eos tractent, quam si bruta animalia essent: ord. 4 tract. 8.
28° Si betia Iudaei bestiam occiderit Christiani, ad nihil tenetur Iudaeus, si vero secus acciderit, tenetur Iudaeus cogere Christianum ad bestiae solutionem: ord. 4 tract. 1 dist. 4.
29° Gentilibus Iudaeus neque boni neque mali quid faciat, Christianum vero omni studio conetur e vita tollere: ord. 4 tract. 8 dist. 2.
30° Si Iudaeus volens occidere Christianum, casu occiderit Iudaeum, absolutione dignus est: ord. 4 tract. 4 dist. 9.
31° Si Iudaeus Christianum praecipicio vicinum inspexerit, tenetur ipsum statim praecipitare: ord. 4 tract. 8.
32° Imperium Christianorum exsecrabilius est imperio caeterarum gentium et levius peccatum est servire principi gentili quam Christiano: ord. 2 tract. 1 dist. 5.
33° Templa Christianorum sunt domus perditionis et loca idololatriae, quae Iudaei tenetur destruere: ord. 2 tract. 1 dist. 2.
34° Evangalia Christianorum isncribi debent: iniquitas revelata, comburi debent, etsi in eis nomen Dei contineatur: ibidem.
35° Animae hominum migrant de corpore in corpus, sed si cum ter corpora mutarunt, non fiant meliores, in ge-

f. 329r

Anno Domini

hennam mi untur: ord. 4 tract. 2 et alibi.
36° Anima Abel migravit in Seth et huius in Moysen: < ibid. >.
37° Animae indoctorum hominum non recipiunt in resurrectione corpora 35 sua: ord. 3 tract. 2 charta 3.
38° Rabbini duo singula quaque hebdomada pridie Sabbathi duos vitulos creabant, quos deinde totos comedebant: ord 4 tract. 4 dist. 2.
39° Quicumque ter in Sabbatho comederit, vitam aeternam consequetur in alio saeculo: ord. 2 tract. 1 dist. 6.
40° Nihil comedi debet nmero pari: Deus enim impari numero delectatur ord. 4 tract. 2 dist. 7.
41° Si quis oraverit facie ad meridiem conversa, sapientiam consequeteur, ad septentrionem vero divitias: ord. 4 tract. 3 dist. 2.
42° Si quis sub ventre cameli vel inter duos camelos vel inter duas mulieres transierit, numquam aliquid ex Thalmud addiscet: ord. 4 tract. 10 dist. 2.
43° Si quis negaverit Thalmud, Deum ipsum negabit: praef. in Thalm. De Christo
44° Quomodo sit natus, ex quibus parentibus: ord. 1 tract. 9 versu 49.
45° Quae fuerit Christi propensio et ars: ord. 4 tract 4 dist. 5.
46° Quem Deum Christus coluerit: ord. 4 tract. 4 dist. 2.
47° Cur et quomodo Christus perierit: ord. 4 tract. 4 dist. 6.
48° Ubi nunc Christi anima detineatur: ord. 3 tract. 6.
49° Blasphemias in Christum horrendas author noluit adscribere, unde haec sumpsimus, qui est Sixtus Senensis lib. 2 pag. 199.

128 Pacificantes

481

haeretici sunt, qui authore Leone imperatore et successore eius Anastasio imaginarium quemdam pactum inter catholicos et Eutychianos faciebant, ita ut neque catholici Eutychianorum errorem recipere cogerentur, nec e contra concilii Chalcedonensis definitionem Eutychiani: Evagrius lib. 3 Historiae cap. 14.
Idem nostro tempore Georgius Cassander in libro de officio boni viri, et tale quidpiam fuit nostri temporis »Interim«.

129 Petrus Cnaphaeus

482

episcopus Antiochenus, unde est haeresis Theopachitarum Felicis papae tempore praeter haeresim Eutychianorum quam sequebatur, duos alios errores invenit, teste Nicephoro lib. 15 cap. 28:
1° Ut Trisagio »Sanctus Deus, Sanctus Fortis, Sanctus Immortalis« adderetur: »qui cruxifixus est pro nobis«: Felix papa in epist. ad Petrum Cnaphaeum, Damascenus lib. 3 de fide cap. 10.
2° Ordines sacros sufficere pro baptismo. Ipse enim cum Christianum nondum baptizatum creasset in episcopum, dicebat consecrationem ei sufficere pro baptismo: Nicephorus libr. 16 cap. 29.

centuria sexta

130 Severus Antiochenus

513

episcopus fuit auctor haeresis Acephalorum: Evagrius liber 3 historiae cap. 33 et 34, Nicephorus lib. 16 cap. 27, Onuphrius in Chronico.
Vixit temporibus imperatoris Anastasii et Hormisdae pontificis. Nihil differebant a ceteris Eutychianis, nisi quod post mortem Severi sub episcopis non vivebant nec sacramenta more solito percipiebant, sed tamquam homines sine capite quisque prout volebat regebat seipsum: Evagrius liber 3 historiae cap. 33.
Inde a multis dicuntur monophysitae, quod unam naturam in Christo cum Eutychio defenderent: Nicephorus lib. 18 cap. 45, Ioannes Maxentius lib. contra Acephalos, Gregorius lib. 2 epist. 36, ubi etiam dicit Acaphalos fuisse a Vigilio papa damnatos, et lib. 10 epist. 55.

131 Iulianus Halicarnaseus

auctor haeresis Aphtartodocetarum, qui asserebant Christi corpus ab ipsa conceptione nulli obnoxium fuisse interitioni. Hanc haeresim habuit illamque voluit < definire Iustinianus imperator >, sed non potuit: Damascenus lib. de haer., Evagrius liber 4 historiae cap. 38 et 39.
_______________

f. 329v

< Anno Domini >

132 Christolytae

per eadem tempora docuerunt Christum corpore in sepulchro et anima apud inferos relictis, cum sola divinitate in coelum ascendisse: Damascenus, ibidem.

133 Agnoitae

567

authore Themistio: Damascenus de Haeresibus. Onuphrius in Chronico inf < blanco >, qui unus erat ex monophysitis, ad reliquias Eutychianae impietatis addidit Christum ignorare diem iudicii.
Contra quem errorem scribit Eulogius Alexandrinus et eius sententiam probat Gregorius lib. 8 epistolae 42. Quis autem fuerit iste Themistius, non omnino convenit inter auctores: Nicephorus lib. 18 cap. 30 (50?) putat Themistium philosophum fuisse, qui tempore Valentis imperatoris floruit, sed melius videtur dicere Liberatus in Breviario cap. 19 eum fuisse diaconum Thimothei episcopi Alexandrini.

134 Eutychius

575

episcopus Constantinopolitanus tempore Pelagii II papae asseruit corpus nostrum post resurrectionem futurum impalpabile et subtilius omni vento et aere: Gregorius lib. 14 Moralium cap. 31. Eodem tempore in Galliis quidam presbyter docuit non futuram resurrectionem carnis: Gregorius Turonensis lib. 10 Historio Gallorum num. 13.

135 Iacobus Syrus

590

tempore Mauritii imperatoris instituit ex Eutychiana haeresi secta propriam Iacobitarum et praeter Eutychii errores, ut ait Nicephorus lib. 18 cap. 45.
Docuit:
1° Candenti ferro esse inurendam frontem baptizandorum, cum sit scriptum: »Ipse baptizabit Spiritu sancto et igne«: Bernardus Luxemburgensis de haeresibus.
2° Non esse necessarium peccata sacerdoti confiteri, sed satis esse Deo confiteri: Buchingerus in Historia Ecclesiastica.
Idem omnes sectarii.

centuria septima

136 Ioannes Philoponus

604

philosophus tempore Phocae imperatoris haeresim suam excogitavit, cum et ipse unus esset ex Eutychianis. Addidit enim divinam naturam multiplicari secundum multitudinem subsistentiarum, ita ut sint tres naturae divinae differentes sicut et tres personae, atque inde dicti sunt sectatores eius Tritheistae. Nicephorus lib. 18 cap. 46 et 48, Suidas in voce »Ioannes Grammaticus«.

137 [ Armeni ]

606

eiusdem Phocae tempore exstiterunt, auctore Euthymio, et licet ipsi quoque portio Eutychianorum essent, tamen addiderunt multos errores, Nicephoro lib. 18 cap. 53 teste.
1° Eucharistiam non Christi, sed divinitatis corpus esse: Gregorius lib. 4 Dialogorum cap. 58, Euthymius p. 2 tit. 20.
2° Vinum aqua non miscendum in sacrificio Missae: Nicephorus, ibidem, Concilium Aurelianense 4 cap. 4.
Idem omnes sectarii.
3° Nullum esse originale peccatum et posse pueros sine baptismo salvari: Guido Carmelitanus, Gregorius lib. 4 Moralium cap. 3.
Idem multi ex modernis haereticis.
4° Sacramenta gratiam non conferre: Guido Carmelitanus, Gregorius lib. 12 < Moralium > cap. 10 et lib. 4 Dialogorum cap. 58.
Idem multi sectarii.
5° Beatos ante diem iudicii non videre Deum: Gregorius lib. 12 Moralium cap. 14, Guido.
6° Omnes antiquos ante Christi passionem esse damnatos: Gregorius 4 Moralium cap. 3.
7° Quaedam esse peccata, quae per sacerdotem remitti non possunt: Guido.
8° Cultu Iudaico boves et oves sacrificandos et in Paschate non Eucharistiam, sed agnum astum comedendum.
9° Crucem non prius venerandam, quam baptizata sit et in eius medio ponendus unus clavus infixus, qui significet unam ex Trinitate essentiam crucifixam et sacrificii sanguine expiatam: Euthymius parte 2.
[ Multo amplius nostri sectarii. ]
10° Nullum esse purgatorium: Gregorius lib. 4 Dialogorum cap. 39.
Idem omnes sectarii.
11° Peccatum a daemone esse, non a libero arbitrio: Gregorius 4 Moralia cap. 20.
12° Adam et Evam, si non peccassent, non fuisse umquam coniungendos carnaliter: Guido, ibidem.
13° Omnes in virili sexu resurrecturos: Guido.
_______________

f. 330r

Anno Domini

138 Mahometus

629

pestis orbis terrae, initio idolatra et illiteratus, a Sergio Nestorianus factus est Christianus, sed paulo post adiunctis sociis etiam Iudaeis, nec Christianus nec Iudaeus esse voluit, sed magnum prophetam se esse dixit et per angelum Gabrielem se librum legis accepisse iactitavit, quem Alcoranum nominat. Natus est anno 597, sed anno 629 docere coepit. Damascenus lib. de 100 haeresibus, Petrus Cluniacensis praefatione in Alcoranum.
Docet:
1° El Christianos sectatores et Iudaeos salvari, si observent suas leges: < Machumetis > Alcoran Azoae 2.
2° Hominem esse angelis nobiliorem, quod Adam potuerit nomina rebus imponere, quae angeli ignorabant.
3° Salomonem magicam artem a demone didicisse.
4° Deum non habere filium.
5° Templum Mecchae ab Abraham conditum fuisse.
6° Unum mensem, qui dicitur Remodan esse ieiunandum, ita tamen ut toto die nihil gustetur, tota vero nocte edere et bibere liceat usque ad auroram.
2. 3. 4. 5. 6: ibidem.
7° Vinum bibere, chartis talisque ludere gravissimum esse peccatum.
7. 8. 9: < Machumetis > Alcorani Azoara 3.
8° Mulieres esse viris subditas et ideo licere illis uti, ubicumque voluerint.
9° Divortia esse licita.
10° Christum prophetarum maximum Dei animam habuisse: Azoara 4.
11° Christum fecisse aves ex luto, dein eis spiritum infudisse et volare et vivere fecisse.
12° In paradiso nos habituros pulcherrimas mulieres, lectos, rivos lactis et vini pomorumque: Azoar 5 et 28, 47, 48 57 65 et 66 Azoar 5.
13° Conversionem eorum, qui a fide semel recesserunt, Deum non recipere: ibidem.
14° Religionem armis defendendam: et passim adhortatur ad bellum: Azoar 6.
15° Uxores multas emere licet pro magnitudine facultatum: licet etiam eas mutare et verberare, si non obediant, et in iis quodlibet agere sine rubore.
16° Post coitum et ventris purgationem purgari seu lavari debet, qui orare voluerit: Azoar 9.
17° Christum non vere crucifixum, sed alium ei similem.
17 et 18: Azoae 11.
18° Ismael inter prophetas et patriarchas cum Abraham numerandum.
19° Christus Dei spiritus et verbum: sed non Deus, nec Dei filius: Azoar 11 et 12.
20° Cibos esse prohibitos sanguinem suffocatum et a lupo tactum.
21° Christianos Deos tres colere: patrem, filium et Deum Christum et Mariam Virginem: Azoar 12.
22° Angelos malos excidisse propterea, quod iussi Adamo se humiliare renuerint: Azoar 17 et 48.
23° Bello persequendos incredulos et cogendos ad legem Mahometi.
24° Diabolus ex igne pestifero creatus est.
24 et 25: Azoae 19 et 18.
25° Anima humana est particula animae Dei.
26° Qui corde credit, licet ore fidem neget, tormentis adactis, non damnabitur: Azoar 26.
Idem Clancularii.
27° Deus si vellet, omnes homines bonos faceret, non autem vult, quia decrevit de daemonibus et hominibus infernum implere: Azoar 21.
28° Deus privilegio Mahumeto concessit cum filiabus amitae et matertera concumbere, et aliis mulieribus, quas ipse dilexisset: Azoar 43.
29° Deus et angeli orant pro Mahumeto: ibid.
30° Deus aliquas animas refundet corporibus certa die, alias numquam: ibidem.
Circa finem < Azoar 49 > dicitur Deus omnes excitaturus, et tamen in eodem capite iactaverat stultus Mahomet Alcoranum numquam secum pugnare: Azoar 49.
31° Demones quoque per Alcoranum
_______________

f. 330v

< Anno Domini >

converi sunt: Azoar 56.
32° Mahometo remisit Deus peccata praeterita et futura: Azoar 58.
33° Christus nominatim Mahometum post se venturum et prophetam futurum praedixit: Azoar 71.
34° Dies Domini abest quinquaginta millibus annorum: Azoar 80.
35° Lunam bipartito divisam Mahometus reparavit, vel aliquod aliud miraculum in luna fecisse se dicit. Nam non tam audianare loquitur, ut mendaces solent: Azoar 64.
36° Mahometus rusticus et propheta Dei est et nihil amplius. In Alcorano toto passim hoc affirmat.
37° Angeli et Archangeli morientur et resurgent: 37 et 38 Doctrina Machumet.
38° Origo rerum sic se habet: Deus fecit Adam ex limo, limum de spuma, spumam de procellis, procellas de mari, mare de tenebris, tenebras de luce, hanc de verbo, verbum de cogitatione, cogitationes de hyacintho, hyacinthum de praecepto: Esto, et fuit.

139 Chazinzarii

629

secta quaedam ex Armenis est, qui id proprium habent, ut crucem adorent, inde enim Chazinzarii armenice (aut?) graece dicuntur. »Chazus« enim Armenis »crux« est. Sicut graecis, iidem ieiunium observabant quod Arziburum dicebant in memoriam obitus canis cuiusdam, quo Iacobus quidam doctor ipsorum, tamquam praenuntio utebatur et quem Arziburum vocabant: Nicephorus lib. 18 cap. 54.

140 Nicetae

circa eadem tempora dicebant Deum esse laudandum in tripudiis foeminarum virorumque. Damascenus haer. 87, Isidorus lib. 3 de summo bono, cap. 20.

141 Gnosimachi

eisdem temporibus asserebant, non esse laborandum in scientia ex divinis litteris exquirenda: Damascenus haer. 88, Concilium Tolet. 4 cap. 24.

142 Barsaniani qui et Semidalitae

similam summo digito gustabant, atque ea est eorum Eucharistia; Damascenus haereses. 86.

143 Heliotropitae,

qui eas herbas colunt tamquam divinam virtutem habentes, quae solem eiusque radios sequuntur: Damascenus haer. 89.

144 Thneotopsychitae

qui animas hominum more pecudum mori asserebant: Damascenus haer. 90, Claudianus Numericus [Mamertus] lib. 2 cap. 3 de animae statu, Isidorus lib. 1 de Summo bono cap. 14.

145 Agonyclitae

dicuntur, qui numquam flexis genibus, sed semper stantes orare volebant: Damascenus haeres. 91.

146 Theocatagnostae

dicuntur quidam, qui nonnulla in Deo et sanctis [audent accusare crimina: Damascenus haer. 92].

147 Ethnophrones,

qui licet Christiani sint, tamen multa observant cum gentilibus, ut dies natalitias, fortunam, fatum, veneficia, astrologiam omnem, auspicia, auguria, expiationes, placationes, sortes prodigiorum, inspectiones et alia id genus multa. Quosdam etiam dies festos graecorum gentilium colunt: Damascenus haeres. 94.

148 Aethicoproscoptae

dicuntur quidam, qui in moribus errant et quasdam virtutes vituperant, vitia quaedam laudant: Damascenus haer. 96.

149 Parermeneutae

dicuntur, qui divinas Scripturas pro suo arbitratu intelligere volunt: Damascenus haer. 97.
Idem nostri egregie faciunt haeretici.

150 Lampetiani

dicuntur quidam, qui authore Lampetio docebant etiam cenobitas libere vivere debere sicut volunt: idque tam in vestitu quam in aliis rebus omnibus. Itaque funditus tollebant de coenobiis oboedientiam.
_______________

f. 331r

< Anno Domini >

Docebant etiam non esse resistendum naturalibus passionibus irae, libidinis, etc.: Damascenus haer. 98, Concilium Aurelianense 1 cap. 21, Dorotheus in sermone 2 et 6 de oboedientia.
Idem Luther.

151 Monothelitae

630

e Cyro episcopo Alexandrino et Sergio episcopo Constantinopolitano originem ducunt, ut Damascenus haer. 99 refert, quam haeresin postea Pyrrhus et Paulus Pyrrhi successor auxerunt. Sedit autem Cyrus in throno Alexandrino, ut Onuphrius in Chronico ait, anno Domini 630.
Error eorum fuit in Christo esse quidem duas naturas et unam personam, sed tamen non esse nisi unam voluntatem et actionem. Ex quo tamen aperte sequitur non esse nisi unam naturam: Damascenus, ibidem, Agatho papa epist. ad Constantinum IV, Martinus papa in Concilio Romano, Synodus sexta generalis per totum.

152 Maronitae

690

secta quaedam est Monothelitarum, ab auctore Marone sic appellata. An aliquid proprii docuerint, nihil certi constat. Bernardus Lutzemburgensis in Catalogo.
Hi nunc catholici sunt et in monte Libano degunt.

centuria octava

153 Christianocategori

700

dicuntur haeretici quidam, qui imagines Christi et Mariae tamquam deos quosdam more gentilium adorant: Damascenus haeres. 101.

154 Iconomachi

719

in alterum extremum abierunt. Sanctos et imagines venerandas afficiunt ignominia, comburunt, destruunt, calce atramentoque obliterent. Auctor huius haeresis fuit Leo III imperator, qui inde Iconomachus dictus est. Quem postea secutus Constantinus Copronicus tam in imperio quam in impietate: Damascenus haeres. 102, lib. 4 de fide 11 et in orationibus 3 pro imaginibus, Paulus diaconus, Zonaras et Cedrenus in Leone, Gregorius papa II cum concilio Romano, synodus septima generalis tota contra hanc haeresin exstitit.

155 Felix Urgelitanus et Eliphandus

772

episcopus Toletanus tempore Adriani I papae docuerunt Christum secundum naturam suam filium Dei non naturalem sed adoptivum esse. Ex quo duas personas ponebant in Christo. Adrianus papa in epist. ad episcopos Galliae [Hispan.], Ado Viennensis in Chronico, Paulinus episcopus Aquileensis lib. adversus Felicem Urgelit.

156 Paulitiani

780

a Paulo quodam et Ioanne sunt appellati. Praeter Manichaei et Valentini errores docuerunt etiam haec, ut Euthymius part. 2 tit. 12 testatur:
1° Baptismum esse haec verba: »Ego sum aqua viva«.
Idem fere nostri haeretici, qui sacramenta ad solam praedicationem reducunt.
2° Eucharistiam esse haec verba: »Accipite, comedite et bibite«: Euthymius.
3° Nullam veram materiam in sacramentis reperiri ut aquam.
4° Lignum crucis non esse adorandum: Euthymius, ibidem.
5° Sacerdotes ecclesiae non esse recipiendos.
4 et 5: etiam omnes sectarii docent.

centuria nona

157 Claudius Thaurinensis,

817

episcopi Felicis Urgelitani discipulus, tempore Paschalis I papae et Ludovici pii imperatoris multos errores docuit: Jonas Aurelianensis libris 3 de cultu imanginum.
1° Non esse venerandas cruces: lib. 1 de veneratione imaginum Jonas Aurelianensis.
_______________

f. 331v

Anno Domini

2° Non esse veneranda sepulcra et reliquias sanctorum.
3° Omnes ecclesiae catholicae filios in Gallia et Germania degentes idololatras esse: Ionas.
4° Peregrinationes ad loca sancta inutiles esse.
5° Arii sectam iterum excitare conatus est: Ionas in praefat. libri prioris de cultu imaginum.
Totam hanc haeresin docent hodie Calviniani.

centuria decima

158 Graecorum

860

schisma haeresisque tempore Nicolai papae I incepisse videtur. Tunc enim Latinis obiecerunt primum, quod crederent Spiritum Sanctum a Patre et Filio procedere. Item eodem tempore ex dialogis D. Gregorii, quos verterant in graecum, abraserunt illa verba: filioque. Verum postea temporibus Leonis IX papae et imperatoris Constantini Iconomachi anno Domini 1050 super modum schisma et haeresis Graecorum aucta est. Tunc enim primo docere coeperunt. Ionas praefat. lib. de cultu imaginum, Antoninus in Histor. part. 3 tit. 22 cap. 13 <par> 11, Sigebertus in Chronico anno 1054, Anselmus lib. de processione Spiritus sancti:
1° Omnes latinos esse excommunicatos.
2° In sola Graecia esse Ecclesiam.
3° Spiritum Sanctu a Filio non procedere.
4° Non esse baptizandos ante diem octavum.
5° Episcopum Constantinopolitanum Romano esse superiorem.
6° Latinos esse haereticos, quod in Azymo consecrent Eucharistiam. Sigebertus, ibidem, Leo IX epistola ad Michael episcopum Constantinopolitanum.
7° Ecclesias Latinas omnes esse claudendas, quod et fecerunt: Sigebertus.
8° Altaria, ubi Latini consecrarunt, esse diligenter lavanda, antequam in iis Graeci celebrent: Concil. Later. cap. 4.
9° Nullum esse purgatorium ignem, sed solum obscurum locum: Concilium Florentinum sess. 1.
10° Sanctorum animas non videre Deum ante diem iudicii, quamquam hoc non pertinaciter in Concilio Florentino Graeci defenderint. Videntur tamen Graeci patres aliqui in hoc fuisse errore, ut nec beatitudo nec damnatio atne resurrectionem daretur. Nam auctor quaestionum, Iustino false attributorum, quaest. 60 dicit narrationem de divite partim esse historicam, et partim parabolam. Et quidem parabolam esse, quatenus in ea describuntur < poena > divitis et praemium Lazari, cum tamen, inquit auctor ille, ante diem resurrectionis non contingant. Similiter Euthymius in cap. 16 Lucae: Narravit per praeteritum ea quae futura sunt. In quo tamen decipiuntur. Nam si post resurrectionem tantum futurus erat dives in tormentis, quomodo dicit: »Mitte Lazarum ad fratres meos«, etc.
11° Matrimonia posse dissolvi pro coniugum arbitrio: in Florentino in fine.
Legendi sunt Antonius histor. 3 part. tit. 22 cap. 13 <par> 10. Theophylactus. nota quod hoc tempore < errorem, quod animae non vident Deum ante diem iudicii defendunt Anabaptistae, ut Cornelius Agrippa et alii >.
Ado Viennensis in Chronico scribit in Gallia factam synodum, in qua disputaverunt Latini cum Graecis, an Spiritus Sanctus a Filio procederet. Addit Guido Carmelita multa, quae vehementer dubito an vera sint, cum apud alios auctores graviores et antiquiores non legantur:
1° Eos damnare Latinos quod suffocatum comedant.
2° Fornicationem simplicem non esse peccatum apud Graecos.
3° Eos non miscere aquam cum vino in calice, cum tamen in Florentino circa finem legatur eos aquam calidam cum vino in calice ponere.
4° Eucharistiam consecratam in die coenae Domini maioris esse virtutis quam consecratam alio tempore.
5° Esse licitum decipere ac laedere inimicos etiam periurio ac mendacio.
6° Secundas nuptias illicitas.
7° Restitutionem rei ablatae non esse faciendam.
8° Licitas esse usuras.
9° Sacramentum extremae unctionis corpori non prodesse.
10° Suffragia mortuorum animabus non esse utilia. De hoc errore dubito an vere in eo Graeci fuerint. Nam in Concilio Florentino sess. 1 aperte contrarium se sentire profitebantur.
_______________

f. 332r

Anno Domini

centuria undecima

159 Berengarius

1050

archidiaconus ecclesiae Andegavensis, auctor sacramentariorum exstitit temporibus Leonis IX, et quamquam tempore D. Ignatii et Theodoreti Dialog. 3 quidam Sacramentarii istam haeresim inchoarunt, dein Iconomachi, ut ex concilio 7 generali act. 6 cognosci potest, Eucharistiam veram imaginem dicebant Corporis Domini, post aliquod vero tempus Rostannus quidam presbyter librum scripserit de corpore et sanguine Domini, Beringarii praecursor, et post eum quidam Ioannes Scotus magister Berengarii, ut apud Lantfrancum in lib. adversus Beringarium est videre, librum similem confecerit, ut ambo verum Christi corpus in Eucharistia esse negarent: tamen solus Berengarius successores habuit et heresiarcha dici meruit. Fuit autem Berengarius homo levis et inconstans, primo in concilio Turonensi sub Victore, secundo in concilio Romano sub Nicolao II, tertio in concilio Romano sub Gregorio VII recantavit, ut testantur Thomas Waldensis tom. 2 de sacramentis cap. 43, Landfrancus et Guitmundus contra Berengarium, Sabellicus lib. 3 Enneadum 9, Bondus decade 2 lib. 2. Fuit etiam super modum superbus, ita ut Guitmundus lib. 1 scribat eum fere non alia de causa haeresin condidisse, quam ut hominibus innotesceret.
Hos errores habuit:
1° Eucharistiam non esse verum corpus et sanguinem Domini: Lanframcus, Guitmundus, Concilium Roman. sub Nicolao II.
Idem Zwingli.
2° Parvulos non esse baptizandos: Guitmundus lib. 1.
Idem Anabaptistae.
3° Cum corpore Domini in Eucharistia panis substantiam manere, id docuit post secundam palinodiam: Blondus decade 2 lin. 3, Concilium Romanum sub Gregorio VII. Vide Tom. 3 Conciliorum admonitionem ante hoc concilium. Idem Lutherani.
4° Legitima matrimonia disturbat, asserens fornicationibus abuti licere.
5° Ecclesiam Romanam esse Ecclesiam malignantium, concilium vanitatis, sedem Sathanae: Lanfrancus contra Berengarium: 5, 6, 7.
6° Leonem IX, pontificem sanctum et miraculis clarum, non pontificem, sed pompificem, et pulpificem vocabat. Guitmundus lib. 2 in Bereng.
7° Totam ecclesiam de orbe periisse et in solis Berengariis, quos ipse Berengarius auro et argento corruperat, quique paucissimi erant, remansisse. Lanfrancus lib. contra Bereng. circa finem. 5, 6, 7: omnes sectarii idem.

centuria duodecima

160

1100

Haeretici quidam temporibus Paschalis II fuerunt, qui dicebant Investituras beneficiorum per annulum et baculum non a Pontifice, sed a laicis, qui bona temporalia Ecclesiae dederunt, esse recipiendas. Quem errorem maxime Henricus IV et V, Romani imperatores foverunt. Sed tamen anno 1100 tam imperator quam alii plures reges hunc errorem deposuerunt. Paschalis papa epist. ad Anselmus, quae est inter epistolas Anselmi 12, D. Anselmus lib. de diversit. Sacramentorum, Otho Frisingensis in suis Chronicis lib. 7 cap. 14, Eadmertus lib. 2 de vita Anselmi, Bernardus abbas Claravallensis lib. 2 cap. 1 de vita Bernardi, Sigebertus anno 1098 et Martinus Polonus anno 1100.

161 Tanchelmus

1124

quidam haereticus circa Antwerpiam cum aliquot millibus armatorum discurrens, tantae fuit libidinis, ut filias in conspectu matrum et sponsas in cospectu maritorum corrumperet.
Docuit autem haec:
1° Sacros ordines, sacerdotalem et episcopalem gradum nihil esse.
_______________

f. 332v

Anno Domini

Supplementum ad Chronicon Sigeberti.
2° Eucharistiae sumptionem ad salutem nihil prodesse, idem Suplementum.
3° Spirituales esse opus filias in cospectu matrum et uxores intuentibus maritis violare: idem supplementum.

162 Petrus de Bruis et Henricus

quidam, ex monacho factus apostata temporibus D. Bernardi multos errores disseminaverunt: Bernardus epist. 241. Fuit, inquit D. Bernardus, Henricus iste apostata gyrovagus et venale distrahens verbum Dei, et quod inde lucrabatur id ludendo aleis aut in usus magicos effundebat. Frequenter post diutinos populi plausus nocte sequenti cum meretricibus inventus < est > et interdum etiam cum coniugatis. Hos errores habuerunt:
1° Parvulos non esse baptizandos, quod careant usu rationis: D. Bernardus epist. 77 et 240, Petrus Cluniacensis in libro contra hanc haeresin.
Idem Anabaptistas, Calvinus.
2° Cruces et crucifixos exurendos. Petrus Cluniacensis.
3° Templa destruebant, novasque basilicarum fabricas deridebant: Petrus, ibidem et in vita D. Bernardi lib. 3 cap. 6.
4° Corpus Christi ex pane semel tantum confectum esse, videlicet in ipsa nocte, qua Dominus cum discipulis coenavit, nec ullam esse relictam in Ecclesia potestatem id faciendi: Petrus ibid.
5° Nullum esse in Ecclesia verum sacrificium: Petrus ibid. Idem omnes sectarii.
6° Orationes et oblationes pro mortuis nihil valere, in vita Bernardi lib. 3 cap. 6. Idem sectarii omnes.
7° Sanctorum invocationes nihil valere. Idem sectatores.
8° Nihil esse excommunicationem.
9° Nihil fidelium peregrinationes valere.
10° Nihil dierum festorum solemnitates.
11° Chrismatis et olei consecrationem nihil valere. Totam hanc haeresin nostri haeretici ab inferis excitaverunt, quam D. Bernardus innumeris miraculis exstirpaverat. Vide lib. 3 vitae ipsius cap. 5.
12° Denique omnes ecclesiasticas institutiones ridebant.

163 Petrus Abaelardus et Arnoldus Brixiensis

eiusdem Bernardi et Innocentii II temporibus exstiterunt, Platina et Innocentium et in lib. 3 vitae Bernardi cap. 5.
< Docebant: >
1° Patrem plenam esse potentiam, Filius quandam esse potentiam, Spiritum sanctum nullam esse potentiam, sed benignitatem, tanquam in Deo non esset potentias: Bernardus epist. 190.
2° Spiritum Sanctum non esse de Patris Filiique substantia. Bernardus, ibid.
3° Fidem sine ratione non esse admi endam.
4° Fidem esse quandam existimationem: Bernardus, ibid.
5° Spiritum timoris Dei non fuisse in Christo.
6° Timorem Dei in futuro saeculo non futurum.
7° Post consecrationem Eucharistiae accidentia pendere in aere.
8° Demonis suggestiones in nobis contactu lapidum et herbarum fieri.
9° Mundi animam esse Spiritum Sanctum.
10° Diabolum ius in homine non habuisse nisi ut carcerarium.
11° Christum non assumpsisse carnem ut non liberaret, sed ut institueret charitatemque suam ostenderet.
12° Licitum esse ab auctoritate Patrum et doctrina pontificum discedere.
13° De peccato originali et concupiscentia cum Pelagio sentiebat, sicut etiam de gratia: Bernardus epististola 188 et 192 et 190.
14° De persona Christi cum Nestorio: ibid.
15° De anima Christi et descensu ad inferos, de potestati ligandi et solvendi, de peccato ignorantiae infirmitatis et delectationis multa absurda docuit: Bernardus epistola 188.
16° Opus peccati externum esse malum, sed peccandi voluntatem: Gregorius Ariminensis 2 Dist. 42 et Bernardus epistola 188, sed obscurius (∅).
17° Deum non posse facere nisi quod facit. Bernardus Luxemburgenis in catalogo.
18° Deum non esse auctorem omnium bonorum: ibid.
19° Deum non videri per essentiam a beatis.
20° In Deo esse compositionem.
21° Aliquid praeter Deum esse aeternum.
22° Aliquid esse, quod nec est creator nec creatura.
23° Angelos aliqua (-id) creare.
19. 20. 21. 22 et 23: Bernardus Luxemburgensis, ibidem.
Totam hanc haeresin damnavit Innocentius II epistola, quae habetur in-
_______________

f. 333r

< Anno Domini >

ter epistolas D. Bernardi et est num 194.

164 Gilbertus Porretanus

1145

temporibus Bernardi et Eugenii III papae docuit Trinitatem non esse Deum, sed tamen emendatus correxit errorem, sed discipuli obstinati permanserunt. Docuit etiam relationes deitati extrinsecas assistere et quasi afficas esse tribus personis, non autem esse personas sive in personis. Concilium Remense sub Eugenio III, Bernardus homil. 80 in Canticum, D. Thomas I p. q. 28 art. 2, liber 3 vitae Bernardi.

165 Apostolici

1145

quidam haeretici fuerunt tempore D. Bernardi, qui se ita nominabant et multas haereses sparserunt: Bernardo homil. 66 in Canticum teste docebant:
1° Nuptias omnes damnandas: Bernardus, ibidem.
2° Deinde quidam eorum, mutata sententia, solis virginibus matrimonia concedebant, non autem viduis: ibidem.
3° Abstinebant a lacticiniis et ab omni eo, quod ex coitu nascitur.
4° Ridebant catholicos, quod baptizarent infantes.
5° Ridebant eosdem, quod sanctos invocaban. Bernardus. Idem sectatores.
6° Non orandum pro mortuis.
7° Nullum credunt esse purgatorium.
8° Se solos dicunt Ecclesiae Christi et apostolorum successores.
Idem Wicleffistae.
9° Peccatorem non posse esse episcopum. Bernardus ibidem.
10° Circumdabant (-ducebant) foeminas, cum tamen continentiam vovissent: Bernardus serm. 645 in Cantic.
11° Quaesiti fidem, omnia de quibus suspecti videbantur, negabant: ibidem.
Idem Clancularii.
12° Laeti ducebantur ad supplicium. Bernardus, ibidem.
Idem Anabaptistae.
13° Omne iuramentum esse illicitum. Bernardus.

166 Eudo

ecclesiis et monasteriis infestus dicebat se eum esse, qui venturus est iudicare vivos et mortuos et saeculum per ignem. Discipuli autem eius, quos Sapientiam Scientiam et Iudicium nominaverat, ardere magis quam corrigi voluerunt. Gulielmus Neubrigensis Rerum Angliae lib. 1 cap. 19, O o Frisingensis de rebus Frederici, lib. 1 cap. 55.

167 Catharorum seu Patarenorum seu Patimorum seu Publicanorum

< haeresis > in tres praecipue sectas dividebatur. Prima vocabatur Albanensium, secunda Cozorentium, tertia Baiolentium, referente Concilio Lateranensi sub Alexandro III papa parte 1 cap. 27, a quo etiam tamquam tunc vigentes damnantur. Conveniebant autem hae tres sectae in sequentibus haereisbus, quae refert Guido Carmelita.
1° Mundum a daemone factum esse.
2° Parvulos non esse baptizandos.
3° Lacticineis vesci non licere.
4° Sacramenta nil valere. Haec 4 Guido. Turrecremata lib. 4 part. 2 cap. 35 alias 16 haereses addit.
5° Matrimonium esse peccatum.
6° Non futuram resurrectionem.
7° Non licere umquam iurare.
8° Non licere punire haereticos vel alios malos.
9° Neminem posse salvari nisi in lege catharorum.
10° Parvulos baptizatos non levius puniendos aeternaliter quam latrones et homicidas.
11° Non magis puniendum Iudam in inferno, quam infantes unius diei.
12° Omnes in coelo aequales in gloria futuros.
13° Non esse purgatorium.
14° Multa fi<ng>unt inania falsa et sacrilega sacramenta.
15° Panem non posse benedici, quia est creatura diaboli.
16° Ex pane non confici corpus Christi.
17° Per poenitentiam nec gloriam augeri nec minui poenam.
18° Usuram non esse peccatum.
19° Non esse invocandos sanctos aut angelos.
20° Non esse hominem muneindos signo sanctae Crucis.

168 Correriorum sive Coterellorum

1160

haeresis ab eodem Guidone fuisse dicitur:
1° Beatam Virginem fuisse angelum.
2° Corpus Christi non esse glorifi-

f. 333v

Anno Domini

catum in coelo, sed post diem iudicii etiam putridum cadaver fore.
3° Animas sanctorum non esse in gloria ante diem iudicii.

170 Pauperes de Lugduno seu Waldenses,

1170

auctore Waldensio Lugdunensi, initio quasi monachi et religiosi esse voluerunt, et a Pontifica Romano sui ordinis approbationem petierunt, sed quia pleni erroribus et superstitionibus erant, non obtinuerunt. Hos errores habuerunt, ut Guido Carmelita in summa de haeresibus, Abbas Urspergensis in Chronico anni 1212, Trithemius in Chronico 1160, Aemilius De gestis Francorum lib. 6 testantur.
1° Romano Pontifici non esse parendum: Guido et Antoninus in Summa parte 4 tit. 11 cap. 7 ¶ 2, apud quos etiam 1. 2. 3. 4. 5. 6 reperies.
Lutherus consentit.
2° Totum ecclesiae statum in capite et membris esse reprobum.
3° Sanctorum pontificum canones et decreta nullius esse momenti.
4° Nullum esse sumendum corporale supplicium a christianis de reis hominibus, cum scriptum sit: »Nolite iudicare«.
5° Auctoritatem conficiendi corpus Domini et absolvendi a peccatis etiam laicis bonis esse concessum.
6° Eandem presbyteris malis esse ablatam.
7° Sacrificium Missae semel in anno tantum celebrandum, hoc est in die Coenae Domini, idque non illis verbis: »Hoc est corpus meum«, sed dicendo septem Pater et benedicendo panem et vinum.
8° Indulgentias per praelatos ecclesiae datas, nihil valere.
9° Nullum esse purgatorium.
10° Tres esse tantum ordines in ecclesia: episcopatum, presbyteratum et diaconatum.
11° Vera miracula in ecclesia non fieri, quamvis illo eodem tempore S. Dominicus et S. Franciscus et socii eorum multa fecerint.
12° Sanctos non audire nec a endere ad preces nostras.
13° Dies festos non servandos.
14° In diebus ieiuniorum Ecclesiae non ieiunandum, quinimo etiam carnes comedendas.
15° Urente libidine omnem carnalem commistionem esse licitam.
16° Perfectos non debere manibus laborare.
17° Angelicam Salutationem non recitandam.
18° Omne iuramentum esse illicitum.
19° Apostolicum Symbolum contemnendum.
20° A tempore Sylvestri Pontificis omnes Christianos esse damnatos: Ioannes Turrecremata lib. 4 Summae part. 2 cap. 35.
21° Ecclesias, coemiteria et similia a clericis avaritiae causa adinventa, apud Claudium Reijnerius. Totam hanc haeresin damnat Gregorius IX Extravagant. de Haeretic. cap. Excommunicamus.
8, 9, 12, 13, 14, 17 est etiam Lutheri et Calvini doctrina. [ Waldenses haeretici, quos Calvinus suos maiores vocavit, monachatum professi sunt. Extat testimonium Reijnerii, qui floruit ante annos 300, in libro Claudii Cussordii contra Waldenses in fine, ex quo scimus coepisse hanc haeresin anno 1170. ]

171 Bogomiles

1179

tempore Alexii imperatoris orientalis et Frederici I iperatoris occidentalis et Alexandri III papae circa annum 1179 inceperunt. Eorum autem < dux > Basileus ab imperatore Alexio in equestri theatro exustus fuit, ut Zonaras in vita Alexii imperatoris testatur.
Docuerunt:
1° Non esse Trinitatem: Euthymius in sua Panoplia tit. 23 part. 2^ae, qui ceteros errores etiam habet.
2° Moysen reiciendum et septem tantum Scripturae libros recipiendos.
3° Deum humana forma praeditum esse.
4° Mundum a daemonibus creatum.
5° Michaelem Archangelum esse incarnatum.
6° Gregorium, Basilium, Nazianzenum, Chrysostomum et alios superbos et idololatras fuisse, quod imagines venerati sint.
7° Crucem conculcandam eo quod Christo dolorem et ignominiam a ulerit.
8° Daemones ficte crucem fugere, ut homines magis decepti eam adorent.
9° Baptismum Catholicorum, qui fit per aquam, esse Ioannis baptismum, suum autem, qui fit per Spiritum sanctum esse Christi.
10° Missae sacrificium esse sacrificium daemonum.
11° Panem < communionis praecationem > esse: < Pater > Noster.
12° Orationes omnes praeter »Pater Noster«  esse multiloquia et reiciendas.
13° Se et suos concipere verbum Dei et gestare in utero ac parere non secus ac Beata Virgo fecerit.
14° Resurrectionem nihil esse aliud nisi poenitentiam et vitam evangelicam.
Idem Libertini.
15°
_______________

f. 334r

Anno Domini

Licere fidem negare ob metum mortis.
Idem asserunt Clancularii.

172 Abbas Ioachimus

1190

post Lucium III, Urbanum III et Clementem III floruit, ut ipse in epistola suis operibus praefixa scribit. El quamquam non fuerit haereticus, quia correctioni se subiecit, ut Innocentius III in Concilio Lateranensi testatur:
1° tamen contra Magistrum Sententiarum docuit dicens, tres personas divinas non esse proprie et vere unam rem atque esentiam, sed quasi collectitiam vel similitudinariam, sicut multi fideles sunt una ecclesia. Idque Innocentius III in Concilio Lateranensi can 2 damnavit.
2° Docuit etiam recte dici essentiam generare, sicut dicimus Deum generare Deum. D. Thomas I pars q. 39 art. 5.
3° Docuit etiam, si Guidoni credimus in Summa, tres esse status mundi: primus carnalem quasi coniugatorum ab Adam usque ad Christum, secundum medium inter carnem et spiritum quasi clericorum, a Christo usque ad Bernardum, tertium totum spiritualem, hoc est monachorum, a Bernardo usque ad finem saeculi.

173 Petrus Ioannis

Ioachimi abbatis discipulus fuit, et teste Guidone plures errores docuit:
1° Animam rationalem ut talem non esse formam corporis.
2° Gratiam et virtutes in baptismo non infundi. Guido et Concilium Viennense in Clementina prima.
3° Christum adhuc viventem lancea vulneratum fuisse, et B. Ioannem id non suo loco narrasse, se perturbasse: ibidem.
4° Per »Babylonem meretricem magnam« in Apocalypsi Romanam Ecclesiam universalem intellegi.
Idem Lutherus art. 5.
5° Per mysticum Antichristum papam intellegi: Bernardus Luxemburgensis.
6° Omnes abbates q[uinti temporis conveniunt in quintum caput bestiae, quae est diabolus ac Antichristus et congregatio malorum]: Bernardus Luxemburgensis.

decima tertia centuria

174 Almaricus,

1204

doctor Parisiensis, tempore Innocentii III papae multa perversa docuit, teste Caesario in lib. dialog. d. 5:
1° Ideas, quae sunt in mente Dei creari et creare. Ioannes Turrecremata in Summa lib. 4 part. 2 cap. 35, Antoninus in Summa theolog. part. 2 tit. 11 cap. 7.
2° Deum esse finem omnium, quia omnia revertuntur ad Deum et unum individuum cum ipso erunt. Turrecremata, ibidem, Gerson tract. 3 super Magnificat.
3° Deum esse essentiam creaturarum atque adeo omnia esse Deum, idem ibidem, D. Thomas I part. q. 3 art. 8.
4° Deum non posse videri nisi in creaturis, sicut lux non videtur nisi in aere.
5° Si Adam non peccasset, non fuisset in hominibus distinctio sexuum.
6° Potest quis in caritate exsistens quodlibet flagitum perpetrare et nihil ei a Deo imputabitur.
7° Deum esse bonum, sed non iustum, id est praemiare et non punir:. Vincentius in Speculo historiali lib. 29 cap. 101.
8° Legem Dei Patris durasse suque ad Christum, legem Dei Christi usque ad Almaricum, legem Spiritus Sancti, qui est amor ab Almarico et deincepe. Hinc oriuntur duo praecedentes errores.
9° Quemlibet fidelem teneri ad credendum se esse membrum Christi et hunc esse articulum fidei: Vincentius.
Idem Lutherani docent de fide speciali.
10° Non aliter esse corpus Christi in pane altaris, quam in qualibet alia re. Bernardus Luxemburgensis.
Idem Brentius.
11° Ita Deum locutum esse in Ovidio, sicut in Augustino.
11, 12 et 13: ibidem.
12° Non futuram corporis resurrectionem.
13° Paradisum et infernum non esse.
14° Altaria, thurificationem et sanctas imagines idololatriam esse. Totam hanc haeresin damnat Innocentius III in Concilio Lateranensi cap. 2.
_______________

f. 334v

Anno Domini

175 David de Dinanto

1208

Almarici discipulus ad praeceptoris sui doctrinam addebat, Deum esse materiam primam. D. Thomas q. 3 primae partis art. 8.

176 Albigenses

1208

eodem tempore exorti multos in ecclesiam errores invexerunt, quos partim D. Dominicus et 12 abbates, quod Innocentius papa miserat, gladio spirituali debellaverunt, partim etiam exercitus catholicorum armis illos delevit, sed tanto miraculo, ut scilicet centum millia haereticorum ab 8 millibus catholicorum funderentur. Fuerunt autem adeo scelesti illi Albigenses, ut cum a catholciis obsiderentur, mingebant super codicem Evangelii et eum proicerent ex muro in castra catholicorum, deinde in eum sagi is iacularentur. Quidam etiam eorum dolose in odium Christi iuxta summum altare alvum exoneravit et palla altaris se purgavit. Item alii scorto super altare posito abusi illo sunt in conspectu imaginis crucifixi, tum illam imaginem detraxerunt, brachia praeciderunt, et fune collo iniecto eam per urbem cum magnis blasphemiis pertraxerunt. Et tamen ita obstinati in suis erroribus permanebant, ut mallent exuri quam converti. Hi errores eorum fuerunt teste Caesario lib. Dialog. d. 5, Bernardo Luxemburgensi, Antonino 3 part. tit. 19 cap. 1 histor., Aemilio lib. Histor. 6 Francorum:
1° Duo esse principia, unum bonum, alterum malum: Antoninus in Summa Theologica part. 4 tit. 11 cap. 7 ¶ 5, apud quem etiam sequentes errores invenies.
2° Visibilia a malo principio creata.
3° Deum non infundere novas animas, sed eas migrare de corpore in corpus.
4° Christum non habuisse veras poenas.
5° Christum non esse Deum.
6° Non accepisse carnem ex virgine, sed de coelo, nec fuisse verum hominem.
7° Non vere comedisse, nec passum aut mortuum esse, nec resurrexisse nec in coelum ascendisse.
8° Corpora non resurrectura.
9° Vetus Testamentum non esse a Deo.
10° Moysen fuisse malum.
11° Adamum non esse a Deo.
12° Quod ante Christi adventum nulli fuerint boni.
13° Baptismum nullum sine labore. Antoninus 4 part. tit. 11 cap. 7 ¶ 5, ubi etiam sequentes invenies usque ad 33.
14° Nullum malum posse esse episcopum.
15° Ecclesiam nihil posse possidere in communi.
16° Ecclesiam non posse excommunicare.
17° Nec posse facere constitutiones.
18° Nec punire malos.
19° Sacramentum altaris nihil esse.
20° Sacramentum unctionis extremae nihil esse.
21° Nullum esse peccatum originis.
22° Nullum infernum aut purgatorium.
23° Peccatum non esse a libero arbitrio.
24° Non posse hominem ponitere post peccatum.
25° Deum bonum vivificare, sed non occidere.
26° Deum malum utrumque facere.
27° Mundum semper fuisse et semper futurum.
28° Matrimonium esse malum.
29° Non esse confitenda peccata.
30° Usuras esse licitas.
31° Non esse restituenda ablata.
32° Homines posse dare Spiritum sanctum.
33° Orationes vivorum non prodesse: Bernardus Luxemburgensis.
34° Ire ad ecclesias et in iis orare nihil prodesse: Bernardus, ibidem.
In 14. 15. 16. 17. 18. 20. 22. 29. 32. 33: multi ex haereticis modernis conveniunt.

177 Guilhelmus de Sancto Amore,

1260

doctor Parisiensis, tempore Alexandri IV papae librum scripsit contra mendicantes religiosos, docuitque ut Antoninus in Summa parte 4 tit. 11 cap. 7 ¶ 5, Turrecremata lib. 4 summae part. 2 cap. 37, Alexander IV in Extravagant. »Quidam a S. Scriptura intellegentiam«, D. Thomas II II q. 186 art. 3 et
_______________

f. 335r

Anno Domini

opusc. contra impugnatores relig. referunt, illicitum esse omnia relinquere, nisi quis compellatur, quamvis licitum sit paratum esse omnia relinquere, si opus sit propter Deum.

178 Desiderius Longobardus (Lombardus)

1260

idem docuit et praeterea addit, ut D. Thomas refert in opusculo citato cap. 6:
< 1° > nonnisi talem religionem intrandam esse, quae possessiones habet saltem in communi.
2° Non esse licitam religionem, quae de manuum labore vivere non intendit.

179 Raimundus Lullius

eodem tempore exstitisse videtur. Scripsit libros multos, in quibus super 500 errores haeresum vindices invenerunt, atque inter alios Bernardus Luxemburgensis.
1° Quod Deus habet multas essentias.
2° Quod Deus Pater erat antequam esse Deus Filius.
3° Quod male agunt, qui haereticos puniunt.
4° Scripsit multa de magia.

centuria decima quarta

180 Templarii

1300

milites erant religiosi, quorum ordo inceperat anno < 1119 auctore Hugone de Payna sub Callixto II >, sed cum diu recte militassent, tandem in haereses multas inciderunt, et ideo a Clemente V in concilio Viennensi damnati sunt et multi eorum occisi. Guilhelmus Tyronius episcopus lib. 12 cap. 7 Histor. belli sacri, Blondus decad. 2 lib. 9, Alvarez Pelayo de planctu ecclesiae lib. 2 cap. 23, Platina in vita Clementis V. Non tamen desunt, qui eos excusent et iniuste damnatos et occisos putent. Antoninus in Histor. part. 3 tit. 21 cap. 8 ¶ 5, Boccatius in lib. de principium ruina, Nauclerus in Chronico, Sabellicus in Histor. Rapsodia.

181 Fraticelli

eodem tempore exorti auctore Hermanno quodam et Dulcino Novariensi et uxore eius Margaretha, qui haeresim inchoarunt, quam Bonifacius VIII primum damnavit, deinde Clemens V armis deleri iussit. Dicebant autem se de ordine apostolorum esse et vitam apostolicam et evangelicam docere atque interim turpitudinem promiscui concubitus exercebant.
Eadem Anabaptistae.
Dulcinus enim in Alpibus ad 6000 hominum promiscui sexus congregaverat et eos sub praetextu charitatis omnes turpitudines exercere, ut Bernardus Luxemburgensis < refert >, docuerat.
Hi autem sunt eorum errores:
1° Auctoritatem Romanae Ecclesiae iam dudum cessasse propter malitiam praelatorum. Ioannes Turrecremata lib. 4 part. 2 cap. 37, apud quem omnes errores invenies.
2° Ecclesiam, in qua sunt Pontifices et Cardinales non esse veram ecclesiam.
2, 3, 4 et 5 docent Lutherani quoque.
3° Romanam ecclesiam esse illam meretricem, de qua Ioannes in Apocalypsi.
4° Authoritatem, quam dedit initio Christus Petro et apostolis non esse iam nisi in sua secta.
5° Se solos esse Christi ecclesiam et esse in illa perfectione in qua fuerunt apostoli.
6° Se nulli debere oboedire, eo quod secta ista sit immediate a Deo et omnium perfectissima.
7° Quod nec papa nec princepc possint excommunicare homines tantae perfectionis nec iubere ut mutent suos ritus.
8° Quod quilibet de quocumque statu et religione possit transire ad ordinem ipsorum, etiam uxor nolente viro et e converso.
9° Quod nullus praelatus Romanus possit separare matrimonium, sed ipsi hoc possint propter perfectionem summam sui ordinis.
10° Nullus posse transire de ordine ipsorum ad alium ordinem.
_______________

f. 335v

< Anno Domini >

11° Nullum posse salvari, qui non sit ab ordine ipsorum.
12° Omnes, qui persequuntur eos, esse in statu damnationis.
13° Nullum Pontificem Romanum posse aliquem absolvere a peccatis, nisi sanctus ut erat B. Petrus, et nisi vivat in omnimoda paupertate et permi at vivere quemlibet suo modo.
14° Omnes praelatos Romanae Ecclesiae a tempore S. Sylvestri et praevaricatores et seductores excepto pontifica Coelestino V.
15° Omnes ordines sacerdotum et religiosorum esse ad detrimentum Ecclesiae.
16° Praelatos ecclesiae non posse accipere decimas qui non vivant in paupertate, nisi soli ipsi, qui vivunt apostolice.
17° Licitum esse viros quoslibet et quaslibet mulieres dormire simul et quodlibet facere inter se sine peccato ut cesset tentatio.
18° Perfectius esse vivere sine voto.
19° Dormire cum muliere et eam < non cognoscere > maius esse quam suscitare mortuos.
20° Ecclesiam consecratam non plus valere ad orationem [-ndum?] quam stabulum equorum vel nemora et silvae.
21° Non licere iurare nisi per [pro?] articulos [articulis?] fidei vel praecepta [-ptis?] fidei: cetera omnia celari posse quantumque iurent dicere veritatem et mentiri, rem dolose palliare, ut sit unum in ore, aliud in corde. Palmerius in Chronico, Nauclerus in Chron.

182 Begardi et Beguinae

1310

haeretici ut Alvarey lib. 2 de planctu Ecclesiae cap. 52 < habet >, auctore Bogonato et Iacobo Iusto, et aliis quibusdam tempore Clementis V in Clementina »Ad nostrum«  de haereticis 3 exstiterunt. Vide Clement. de religiosis domibus cap. Cum de quibusdam, ubi Clemens abolet statum Beguinarum. Vide Extravag. quae incipit: Ratio recta, tit. de religiosis domibus, uti Ioannes XXII explicat sententiam Clementis et permi it statum Beguinarum, licet non probet, et ab ipso in Concilio Viennensi damnati fuerint. Erant autem Begardi monachi, Beguinae moniales, ita tamen ut vota non haberent et possent quando illis placeret egredi Beguinatum et nubere. Adhuc in inferiori Germania, ubi viguit haec haeresis exstat nomen Beguinarum et earum possessio sed haeresis omnis abest. Hos habebant errores:
1° Posse hominem in hac vita ad eum gradum perfectionis ascendere, ut sit impeccabilis et in gratia proficere non possit. Alvarey ubi supra. Turrecremata lib. 4 part. 2 cap. 36, Antoninus part. 4 tit. 11 cap. 7 ¶ 4.
2° Cum homo ad eam perfectionem pervenit, non debere eum amplius ieiunare vel orare, sed concedere corpori, quidquid cupit.
3° Qui pervenerunt ad istam perfectionem, non ulli oboedientiae sunt subditi, nec ad ullas ecclesiae leges obligati.
4° Posse hominem in hac vita ita perfecte beatitudinem consequi sicut in futura.
5° Quamplibet naturam intelelctualem in se ipsa esse beatam, nec ullo lumine gloriae indigere.
6° Exercere se in actibus virtutum esse hominis imperfecti, nam perfecta anima licentiat a se omnes virtutes.
7° Osculari mulierem esse mortale peccatum, quia ad < id > natura non inclinat.
8° Actum carnalem exercere nullum esse peccatum, cum ad hoc natura inclinet, cum tentatur exercens.
Idem Lutherani.
9° Non debere hominem, cum elevatur corpus Domini in sacrificio Missae se inclinare, quia est imperfectionis descendere ab altitudine contemplationis ad sacramentum humanitatis.
10° Esse item imperfectum ad mysteria humanitatis Christi consideranda se inclinare.

183 Haeretici quidam de ordine fratrum minorum a

1315

Clemente V Extravag.

f. 336r

< Anno Domini >

Clementis V quae incipit: »Gloriosam Ecclesiam«  damnantur, quod doceant:
1° Duas esse ecclesias, unam carnalem cum Romano Pontifice, praeterea alteram spiritualem, in qua ipsi essent. Ioannes Turrecremata lib. 4 Summae part. 2 cap. 32, ibi etiam ceteros omnes invenies.
2° Omnem iurisdictionis auctoritatem esse in Romano Pontifice evacuatam et in se solis manere.
3° Nullo modo esse iurandum.
4° Sacerdotem in peccato mortali exsistentem nullo modo consecrare.
5° Evangelium in se solis completum, quod antea erat obtectum et prorsus extinctum.

184 Michael de Caesena

fratrum minorum generalis minister et Guillelmus Occam
damnati sunt a Ioanne XXII, quod pertinaciter assererarent Christum et apostolos nihil proprium in particulare vel in communi habuisse. Extravagant. Ioannis XXII, quae incipit: »Cum inter«.

185 Beguini

apud Guidonem Carmelit. in sua Summa de haeresibus, ubi etiam sequentes haereses invenies, multos errores habuerunt, et forte dictus Michael eorum auctor fuit.
1° Christum nihil proprii habuisse nec in particulari nec in communi.
2° Esse [contra] perfectionem evangelicam aliquid habere et in communi.
3° Papam non posse dispensare in regula S. Francisci nec in votis, nec concedere, ut fratres minores transeant ad alios ordines.
4° Ioannes XXII perdidisse suam auctoritatem, quod concesserit fratribus minoribus ut haberent frumentum in horreis et granariis et vinum in cellariis pro communi vita.
5° Statum fratrum minorum esse perfectiorem statui episcoporum.
6° Papam non posse dispensare in voto simplici etsi ob bonum privatum id fieret vel ob gentis alicuius conversionem ad fidem.
7° Interrogati ab inquisitoribus non tenentur respondere nisi de articulis fidei et sacramentis.

186 Lollardusgualtherus

1315

sectam Lollardorum iisdem temporibus instituit et praeter haereses Henricianorum, Waldensium et Albingensium hos errores addiderunt - Trithemius in Chron. anni 1315:
1° Luciferum iniuste cum suis pulsum de coelo, et in suum locum aliquando restituendum.
2° Michaelem et bonos angelos omnes aeternis suppliciis deputandos.
< 3° > Mariam non mansisse virginem, alioquin ut dicunt, non hominem sed angelum peperisset. Isti sunt forte, quos D. Thomas 1 Contra Gentes cap. 95 vocat Luciferianos, eo quod asserant Deum in Luciferi deiectione peccasse.
Idem aliqui protestantes.

187 Marsilius de Padua et Ioannes de Ianduno

1320

condemnantur erroris a Ioanne XXII in Extravag. quae incipit: »Iuxta doctrina Christi. Apostol.«  quod docuerint:
1° Christum solvisse didrachma non condescensu, sed coactum necessitate: Alvarez lib. 1 cap. 68 de planctu Ecclesiae.
2° Petrum non fuisse magis caput ecclesiae quam quemvis alium apostolum.
3° Christum nullum caput Ecclesiae reliquisse, nec ullum suum vicarium.
4° Petrum non habuisse plus auctoritatis reliquis apostolis.
5° Ad imperatorem spectare instituere et corrigere Pontifices.
Idem cum his docent Lutherani.
6° Omnes sacerdotes esse eiusdem auctoritatis et iurisdictionis ex institutione Christi: quod vero papa plus possit quam ceteri et plus episcopus quam presbyter, est ex concessione imperatoris.
7° Papam et totam ecclesiam simul non posse ullum haereticum punire punitione coactiva nisi ab imperatore auctoritatem accipiat: Turrecremata lib. 15 4 part. 2 cap. 37.
_______________

f. 336v

Anno Domini

188 Ioannes de Poliaco

1320

doctor Parisiensis ab eodem Ioanne XXII damnatus est Extravag. quae incipit »Vas electionis«, quod docuerit:
1° State statuto Concilii generalis, quod iubet unumquemque confiteri singulis annis sua peccata proprio sacerdoti, nec papam nec Deum posse facere, ut alius praeter proprium parochum ita absolvat, ut is non teneatur iterum confiteri. Ioannes Turrecremata lib. 4 part. 2 cap. 37.
2° Frustra fieri confessiones apud fratres mendicantes etiam de papae licentia: idem.

189 Durandus Waldack

1320

tempore eiusdem Iannis XII docuit matrimonium esse meretricium occultum: Bernardus Luxemburgensis.

190 Flagellantium

1350

haeresis exorta quidem est in Italia, sed maxime viguit in Germania, idque circa annum Domini 1350.
Docebant:
1° Debere homines se nodosis funibus caedere, ita ut in suo sanguine baptizarentur, et qui hoc non facit, non posse salvari, eo quod baptizarentur, et qui hoc non facit, non posse salvari, eo quod baptismus aquae in sanguinis baptismum iam sit mutatus. Nicolaus Sanderus lib. de visibili monarchia.
2° Aquam benedictam nullam habere vim.
3° Evangelium Christi et sacerdotium ecclesiae cessasse ipsorum secta veniente.
4° Sacramentum confessionis nullum esse.
5° In Eucharistia non esse reale corpus Christi.
6° Extremam unctionem non esse sacramentum.
7° Purgatorium non esse.
8° Suffragia defunctis non prodesse.
9° Animas omnes simul creatas in paradiso.
10° Ieiunia indicta ab ecclesia non esse servanda nisi in vigilia natalis Domini et assumptionis beatae Mariae.
11° Imagines et crucem non esse colendam.
12° Licere sibi dissimulare et fidem exterius profiteri et periurare coram inquisitoribus, quia haec et cetera peccata per flagellationem expiantur.
13° Flagellationem esse nobiliorem martyrio, quod martyres ab aliis flagellarentur, flagellantes vero seipsos caedunt: Bernardus Luxemburgensis, qui enumerat errores flagellantium.
14° Borgerdum quendam dicebant Heliam, quendam Conradum esse Henoch, quem etiam putant in die iudicii Christi loco sessurum.

191 Bertholdus Rorbachus

ex secta Begardorum dicebat Christum in cruce ita derelictum, ut prae dolore dubitaverit de salute: in appendice abbatis Urspergensis.
Idem aliqui Lutherani.

192 Turelupini

erant etiam ex Begardis et praeter eorum errores < dicebant > de nulla re naturaliter indita erubescendum et ideo in nuditate < et > pudendorum exercitio palam esse vivendum: Gerson in homilia de S. Ludovico rege Galliae, Bernardus Luxemburgensis.

193 Ioannes Wicleffus

1372

Anglus magister et sacerdos tempore Caroli IV et Gregorii XI, anno 1372 haeresin coepit, ut ex ipsius libris ostendit Cochlaeus.
Docuit errores innumeros, ita ut quidam in 40 classes eos relatos 303 numeraverit, alii en classes 77 distributos et multo plures invenerint. Ceterum articuli, qui ad memoriam posterorrum conservati sunt, quique in concilio Constantiensi numerantur et damnantur, sunt in universum 45, ut refert concilium Constantiense: Ioannes Wicleff lib. 4 Trialogi cap. 36, Cochlaeus lib. 1 de historia Hussitarum pag. 8 et lib. 3 pag. 122 et 123.
1° Docuit substantiam panis et vini manere in sacramento post consecrationem.
2° Panis accidentia non manere in sacramento sine subiecto.
3° Christum non esse in sacramento identice realiter et in propria persona.
4° Si episcopus vel sacerdos exsistat in peccato mortali, non ordinat, non baptizat, non conficit, non consecrat.
5° Non est fundatum in evangelio, quod Christus Missam ordinaverit.
_______________

f. 337r

< Anno Domini >

6° Deus debet oboedire diabolo.
7° Si homo fuerit contritus, omnis confessio exterior est superflua.
8° Si papa sit praescitus et malus et proinde verum membrum diaboli, non habet potestatem contra fideles, nisi forte a Caesare.
9° Post Urbanum VI non est ullus recipiendus in papam, sed vivendum propriis legibus more Graecorum.
10° Contra Scripturam est, quod viri ecclesiastici habeant possessiones.
11° Nullus praelatus alium excommunicare debet, nisi prius sciat illum esse excommunicatum a Deo.
12° Excommunicans clericum, qui appellat ad regem et consilium regni, eo ipso est proditor regni.
13° Illi qui dimi unt praedicare vel audire verbum Dei propter excommunicationem praelati, sunt excommunicati.
14° < Omnes de ordine mendicantium sunt haeretici et dantes eis eleemosynam sunt excommunicati. >
15° Nullus est dominus civilis, nullus praelatus, dum est in peccato mortali.
16° Domini temporales possunt ad suum arbitrium auferre bona temporalia et possessiones ab habitualiter peccantibus.
17° Populares possunt ad suum arbitrium dominos peccantes corrigere.
18° Decimae sunt merae eleemosynas et parochiani propter peccata possunt ad libitum eas auferre.
19° Spirituales orationes, applicatae uni personae per praelatos religiosos non plus prosunt eidem quam generales ceteris paribus.
20° Conferens eleemosynas fratribus est excommunicatus ipso facto.
21° Si quis ingreditur in religionem privatam quamcumque, redditur ineptior ad mandata Dei.
22° Ssancti instituendo privatas religiones, peccaverunt.
23° Religiosi viventes in religionibus privatis non sunt de religione Christiana.
24° Fratres tenentur per laborem manuum victum querere, non per mendicitatem.
25° Omnes sunt simoniaci qui se obligant pro aliis orare, qui in temporalibus subveniunt.
26° Oratio praesciti nihil valet.
27° Omnia de necessitate absoluta eveniunt.
28° Confirmatio, ordinatio, consecratio locorum sacrorum reservantur papae et episcopis ob cupiditatem lucri et honoris.
29° Universitates, studia, graduationes, magisteeria, collegia sunt vana gentilitate introducta et tantum prosunt Ecclesiae quamtum diabolus.
30° Excommunicatio papae vel alterius praelati non est timenda, quia est censura Antichristi.
31° Peccant fundantes claustra, et ingredientes ea fiunt diaboli.
32° Ditare clerum est contra regulam Christi.
33° Sylvester et Constantinus errarunt ecclesiam ditando.
34° Licet diacono et presbytero praedicare verbum Dei absque Sedis primae vel episcopi auctoritate.
35° Ingredientes religionem eo ipso sunt inhabiles ad perveniendum ad regnum coelorum, nisi apostataverint ab iisdem.
36° Papa cum omnibus cardinalibus et clericis possessionem habentibus sunt haeretici, et laici ipsis consentientes.
37° Ecclesia Romana est synagoga Sathanae.
38° Decretales epistolae sunt apocryphae, et seductivae a fide Christi, et clerici sunt stulti, qui eis student.
39° Imperatores et saeculares sunt seducti a diabolo, ut ecclesiam dotarent bonis temporalibus.
40° Electio papae a cardinalibus per diabolum est introducta.
41° Non est de necessitate salutis credere Romanam ecclesiam esse summam inter alias ecclesias.
42° Fatuum est credere indulgentiis papae et episcoporum.
43° Iuramenta illicita sunt quae fiunt ad roborandos humanos contractus et civilia commercia.
44° Augustinus, Bernardus, Benedictus damnati sunt, nisi poenituerint de hoc, quod habuerint possessiones, et instituerint et intraverint religionem.
45° Omnes religiones indifferenter introductae sunt a diabolo.

194 Bartholomaeus Ianovesius

1362

Maioricensis tempore Urbani

f. 337v

Anno Domini

III temere docuit:
1° Antichristum venturum et per totum mundum eius discipulos apparituros in die Pentecostes anno < 1360 >: Bernardus Luxemburgensis.
2° Quod Christiani habentes usum liberi arbitrii qui pervertuntur ab Antichristo, numquam deinceps ad veram fidem reverti possunt.
3° Quod istam obstinationem certam in iis effecturus esset character quem Antichristus in frontibus vel in manibus eorum imprimeret.
4° Quod pueri parvuli Christiani et Iudaei, Saraceni tam pueri quam adulti, ab Antichristo decepti, post eius mortem omnes convertentur, atque ita post Antichristi mortem Ecclesia tota ex infidelibus conversis et pueris Christianis constabit.

195 Richardus Armachanus

circa eadem tempora floruit et quamquam haereticus non fuit, tamen errores aliquot docuit:
1° Posse presbyteros confirmare et absolvere ab omni peccato: in libro 11 cap. 4 QQ. < contra Armenos. >
2° Nullus in peccato mortali exsistens habet verum dominium rerum temporalium: idem lib. 10 cap. 4 QQ.
3° Qui mediante peccato mortali beneficium acquisierit, tenetur illud dimi ere, et qui ordines sacros similiter acceperit, est ipso facto suspensus ab exercitatione illorum ordinum: idem lib. 10 cap. 23 et 24 qq. Armenor.
4° Christus erat pauper non quia voluit aut dilexit paupertatem, sed quia restrictio sui dominii naturalis cogit: idem ibidem.
5° Christus statum suum quem tenuit impugnasset spontanea mendicitate [paupertate?].
6° Christus docuit spontanee non mendicare, quod idem naturae, ecclesiasticae et civiles leges docent, ibidem et serm. 4, ubi etiam sequentes < errores > invenies.
7° Non esse dandam eleemosynam indistincte pauperibus, dandam, sed caecis, claudis etc., qui laborare non possunt, cum Dominus dicat Luc. 14: »Cum facis convivium, voca pauperes.« 
8° Mendicitas spontanea non potest a quoquam prudenter et sancte perpetuo observanda assumi.
9° Tenentur fratres vivere ex suo iusto labore.
10° Graviter delinquunt qui fratres mendicantes ad sacros ordines admittunt.
11° Qui spontaneam mendicitatem assumunt [-it?], seipsum in tentationem inducunt [-it?] et proinde non possunt prudenter in oratione dominica dicere: »et ne nos inducas in tentationem«.
12° Statui religioso maior est occasio peccandi annexa quam divitiarum superfluitati.
13° Fratres mendicantes petendo privilegium a papa confessionum audiendarum, mortaliter peccaverunt et peccatum continuant ea privilegia retinendo et exercendo.
14° Huiusmodi privilegia a fratribus praecipue typo cupiditatis procurata fuerunt.
15° Magis securum est confiteri suo parocho quam fratribus mendicantibus.
16° Tenetur quilibet confiteri suo parocho semel in anno, et si iam ab aliquo fratre mendicante absolutus esset, non debet iterum absolvi, debet tamen confiteri.
17° Quilibet confessus fratribus mendicantibus et omi ens confiteri proprio parocho, dubitari debet an per hoc peccet mortaliter.
18° Confitens parocho suo duplex habet meritum: unum annexum confessioni, alterum annexum oboedientiae, quorum altero caret, qui confitetur mendicantibus.

centuria decima quinta

196 Ioannes Huss,

1408

unde haeresis Hussitarum nomen habet, ex libris Wicleffi accepta occasione, novam haeresin fabricavit. Coepit
_______________

f. 338r

Bohemia anno 1408 venena spargere, et cum iam multos pervertisset, tandem anno domini 1415 in urbe Constantia damnatus et exustus fuit. Habuerat quidem Ioannes Huss a rege Sigismundo salvum conductum, verum ius illius salviconductus amissum est propter fugam quam inivit, postquam aliquos dies Constantia in concilio manserat. Ioannes Cochlaeus lib. 2 Historiae Hussitarum, Aeneas Silvius lib. de origine Boehmorum cap. 35.
Ioannes Huss publica concione dixit: »O utinam anima mea esset, ubi est anima Wicleffi«, et tamen in praecipuo articulo qui est de transsubstantiatione, semper fuit Wicleffo contrarius: Cochlaeus in lib. 2 et Sylvius locis citatis.
Hieronymus Pragensis, homo laicus sed eloquens, unus fuit ex praecipuis doctoribus Hussitarum, qui cum in Concilio Constantiensi sess. 19 haeresin suam abiurasset, postea in sessiones 20 iterum publice abiurationem retractavit et ideo ipse quoque damnatus et exustus fuit anno Domini 1416: Aeneas Silvius De origine Bohemica cap. 36.
Hieronymus Pragensis in cubiculo adorabat imaginem Ioannis Wicleffi diademate coronatam, et tamen imaginem crucifixi publice deiecit et stercore humano defoedavit: Ioannes Cochlaeus lib. 3 Historiae Hussitarum.
Divisa est haeresis Hussitarum in multas sectas. Alii enim sunt Thaboritae, alii Orebytae, alii Orphani. Vide Sylvium lib. de origine Bohemorum cap. 40, 43, 47.
Petrus Dresdensis et Iacobellus ex doctoribus Hussitis duo fuerunt, qui articulum illum invenerunt: necessarium omnibus Christianis sub utraque specie dandam Eucharistiam: Ioannes Cochlaeus lib. 1 Historiae, Sylvius loco citato cap. 35.
Hussitarum Errores praecipue erant quattuor.
1° Eucharistiam sub utraque specie laicis ministrandam: Cochlaeus lib. 5.
2° Verbum Dei ubique sine impedimento libere praedicandum, id est licere unicuique praedicare id quod voluerit, nec ullum eum prohibere posse.
3° Bonis temporalibus sacerdotes privandos et cogendos ad apostolicam paupertatem.
4° Omne peccatum mortale de quolibet statu esse tollendum, id est nullum peccatum mortale propter ullam causam esse tolerandus.

Errores Hussitarum in concilio Constantiensi sessione 15 damnati:
1° Unica est universalis ecclesia, que est praedestinatorum universitas.
2° Paulus numquam fuit membrum diaboli, licet fecerit actus quosdam ecclesiae malignantium consimiles.
3° Praesciti non sunt partes Ecclesiae.
4° Duae naturae, divinitas et humanitas sunt unus Christus.
5° Praescitus, etiamsi aliquando est in gratia secundum praesentem iustitiam, tamen numquam est pars sanctae ecclesiae, et praedestinatus semper manet membrum ecclesiae, licet aliquando excidat a gratia.
6° Sumendo ecclesiam pro communicatione praedestinatorum, isto modo ecclesia est articulus fidei.
7° Petrus non fuit neque est caput ecclesia.
8° Sacerdotes quomodolibet criminose viventes, sacerdotii polluunt potestatem, et hinc filii infideles sentiunt infideliter de septem sacramentis ecclesiae, de clavibus, de censuris.
9° Papalis dignitas a Caesare inolevit et papae praefectio et institutio a Caesaris potentia emanavit.
10° Nullus sine revelatione asserat de se vel alio rationabiliter, quod esset caput particularis ecclesiae, nec < quod > esset caput ecclesiae Romanae.
11° Non oportet credere, quod ipse pontifex sit caput cuiusque ecclesiae, nisi Deus illum praedestinaverit.
12° Nemo gerit vices Christi vel Petri, nisi sequatur eum in moribus.
_______________

f. 338v

13° Papa non est successor Petri, nisi vivat moribus non contrariis Petro, et cardinales non sunt successores collegii apostolorum, nisi vixerunt more apostolorum, servantes consilia et mandata Domini nostri Iesu Christi.
14° Doctores docentes quod aliquis per censuram ecclesiasticam emendatus, si corrigi noluerit iudicio saeculari est tradendus, pro certo sequuntur in hoc pontifices, scribas et pharisaeos, qui Christum nolentem in omnibus oboedire tradiderunt eum Pontio Pilato.
15° Oboedientia ecclesiastica est oboedientia secundum adinventionem sacerdotum praeter expressam auctoritatem Scripturae.
16° Nulla sunt opera indifferentia, sed qui vitiosus est omnia vitiose agit, et qui virtuosus, omnia virtuose.
17° Sacerdos Christi vivens secundum legem eius et habens notitiam Scripturae et affectum ad aedificandum populum debet praedicare non obstante praevia excommunicatione.
18° Quilibet praedicationis officium de mandato accepit qui ad sacerdotium accedit, et illud exsequi debet non obstante excommunicatione.
19° Per censuras ecclesiasticas clerus sibi populum laicalem suppeditat, avaritiam multiplicat, malitiam protegit, viam praeparat Antichristo.
20° Si papa est malus et maxime si est praescitus, tunc ut Iudas est diabolus, fur et filius perditionis.
21° Gratia praedestinationis est vinculum, quo corpus ecclesiae et quodlibet eius membrum unitur Christo capiti indissolubiliter.
22° Papa vel praelatus malus et praescitus est aequivoce pastor, et vere fur et latro.
23° Papa non debet dici sanctissimus secundum officium, quia alias tortor et diabolus dicerentur sancti.
24° Si papa vivat Christo contrarie, etiamsi ascenderet per legitimam electionem, iam aliunde ascendit quam per Christum.
25° Condemnatio articulorum Ioannis Wiccleffi per doctores facta est irrationabilis, iniqua et iniusta.
26° Non eo ipso quod electores vel maior pars eorum consenserit viva voce secundum iudicium hominum in aliquam personam, eo ipso illa persona est legitime electa. Unde sive electores male vel bene elegerint, operibus electi debemus credere.
27° Non est scintilla apparentiae, quod debet esse unum caput, in spiritualibus regens ecclesiam.
28° Christus sine talibus capitibus monstruosis per suos veraces discipulos sparsos per orbem terrarum, melius suam ecclesiam regularet.
29° Apostoli et fideles sacerdotes Domini strenue in martyriis ad salutem regularunt ecclesiam, antequam papae officium foret introductus.
30° Nullus est dominus civilis, nullus praelatus, nullus est episcopus, dum est in peccato mortali.
Hactenus Constantiense concilium.
31° Danda est laicis communio sub utraque specie.
32° Romanus Pontifex reliquis episcopis est par, nec ullum inter sacerdotes est discrimen.
33° Nullus est purgatorium post hanc vitam.
34° Vanum est orare pro mortuis.
35° Christi et sanctorum imagines deleri debent.
36° Aquae palmarumque benedictio irridenda est.
37° Mendicantium religiones multi daemones invenerunt.
38° Nullum capitale peccatum, quantumvis maioris mali gratia tolerandum est.
39° Confirmatio, extrema unctio et auricularis confessio sacramenta non sunt.
40° Coemiteriorum inanis est usus.
41° Templum Dei mundus est Deique potestatem coaectare volunt qui templa et oratoria aedificant.
42° Vestes sacerdotales, calices, patenae, pallae, corporalia, altaris ornamenta superflua sunt.
43° Sacerdos quocumque loco et tempore potest sacrum conficere et aliis ministra-
_______________

f. 339r

Anno Domini

re, si tantum verba pronunciet.
44° Suffragia sanctorum frustra implorantur, cum iuvare non possint.
[ Sylvius libro suo cap. 35 habet hos omnes. ]
45° In horis legendis et cantandis frustra teritur tempus.
46° Nullus dies servandus est nisi dies dominicus.
47° Ieiunia ab ecclesia instituta sunt nullius momenti.

197 Adamitae sive Pichardi

1417

haeretici olim a quodam Pichardo, qui ex Gallia Belgica in Bohemiam ingressus, praestigiis quibusdam non parvum virorum ac mulierum numerum ad se traxit, quos nudos incidere iubens Adamitas vocavit: Aeneas Sylvius lib. de origine Bohemorum cap. 41, qui etiam sequentes habet errores:
1° Asserebat se filium Dei esse atque Adam vocari.
2° Homines nudos incedere debere sicut olim primi parentes.
3° Connubia promiscue debere celebrari.
4° Nefas tamen esse iniussu Adae mulierem cognoscere.
5° Omnes homines esse servos praeter eos qui ex Adamitis nascuntur.
6° Non esse liberos qui vestibus et foemoralibus uterentur.

198 Petrus Oxoniensis

in Hispania temporibus Sixti IV aliquot errores docuit, quos tamen, cum ii damnati essent, humiliter revocavit. Vide in Summa Conciliorum in decretis Sixti IV.
1° Peccata mortalia quantum ad culpam et poenam alterius saeculi delentur per solam cordis contritionem sine ordine ad claves.
2° Confessio de peccatis in specie non est de iure divino, sed ex aliquo statuto universalis ecclesiae.
3° Pravae cogitationes ad confessionem non pertinent, sed sola displicentia delentur, sine ordine ad claves.
4° Confessio debet esse de peccatis secretis, non de manifestis.
5° Non sunt absolvendi ulli nisi peracta poenitentia.
6° Papa non potest indulgere alicui vivo poenam purgatorii.
7° Ecclesia urbis Romae errare potest.
8° Papa non potest dispensare in statutis universalis ecclesiae.
9° Sacramentum poenitentiae quantum ad collationem gratiae sacramentum non est alicuius veteris aut novi testamenti.

199 Hermannus Risvick

natione Batavus tempore Alexandri VI Romani Pontificis, cum in multos errores lapsus esset et poenitentia ductus palinodiam cecinisset, ad perpetuas carceres damnatus fuit. Verum cum ex carceribus profugisset, iterum in pristinos errores etiam graviores lapsus est: Bernardus Luxemburgensis in Catalogo.
Hos autem errores habuit:
1° Animam mori cum corpore.
2° Angelos non esse creatos a Deo.
3° Nullum esse post hanc vitam infernum.
4° Materiam primam non esse factam a Deo, sed esse illi coaeternam.
5° Christum fuisse stultum et simplicem hominem, fantasticum et seductorem simplicium, quin etiam damnasse universum mundum et neminem salvasse. Quot enim propter eius evangelium aiebat, occisi sunt!
6° Omnia quae Christus gessit, humano generi et rectae rationi contraria sunt.
7° Moysen non accepisse modo visibili legem a Deo.
8° Fidem nostram esse fabulosam, ut probant, aiebat, nostra scripta et ficta Biblia et delirium evangelii.
9° Evangelium falsum esse, nam qui potuit mundum creare sine incarnatione, potuit etiam sine incarnatione redimere omnes homines. Articulos hos impurissimos et daemone plenos Hermannus iste coram inquisitoribus notariis et testibus ore proprio confessus est. Et postmodum adiecit: »Ego quidem christianus natus sum, sed iam a christianismo descivi quod omnes christianos amentissimos esse iudicem«.
_______________

f. 339v

centuria decima sexta

200 Martinus Lutherus

olim Augustanus monachus et theologiae doctor anno Domini 1517 occasione accepta a dissensione quadam inter monachos ordinis Praedicatorum propter indulgentiarum papalium promulgationem, errores infinitos [Cochlaeus 500 collegit ex suis sermonibus. Cochlaeus de vita et actis Lutheri.] docere et haeresiarcha celeberrimus fieri coepit, siquidem sectae variae et innumerabiles quae hodie vexant Ecclesiam, omnes ipsum tamquam auctorem primum et parentem agnoscunt. Ex primis eius libris errores collecti et in Bulla Leonis X damnati sunt sequentes:
1° Sacramenta non dare gratiam.
2° In pueris baptizatis manere peccatum.
3° Fomitem ab ingressu coeli remorari animam.
4° Timorem esse poenam purgatorii.
5° Non esse tres poenitentiae partes.
6° Contritio facit magis peccatorem.
7° Optima poenitentia nova vita.
8° Non esse confitenda peccata venialia nec mortalia omnia.
9° Confitentes omnia nihil relinquere veniae Dei.
10° Peccata manere, nisi remissa credantur.
11° Quidquid sit de contritione, absolutus est qui verba Dei crediderit.
12° Verissime absolutus est quisquis se vere absolutum credit.
13° Puer ac mulier iuxta absolvunt sicut papa.
14° Ne quaerat sacerdos a confitente num sit contritus.
15° Sola fides dignum facit quod suscipiat Eucharistiam.
16° Laicis communicandum esse sub utraque specie. / Notavit Cochlaeus solum circa 16 articulum 36 diversae sententias Lutheri. /
17° Indulgentias non pendere ex Christi et sanctorum meritis.
18° Indulgentias esse pias fraudes fidelium. Correxit hunc articulum initio libri de Captivitate Babyl.: Indulgentiae sunt, inquit, adulatorum nequitiae.
19° Indulgentias non valere ad remissionem poenae.
20° Indulgentias non esse salutares.
21° Solis publice criminosis indulgentias esse necessarias.
22° Sex generibus hominum indulgentias nihil coferre.
23° Excommunicationes esse poenas tantum externas.
24° Excomunicationem plus diligendam esse quam extimescendam. At in Saxonica visitatione praecepit, ut timeretur.
25° Romanus Pontifex Petri successor non est, nec Christi vicarius super omnes ecclesias Christi a Christo institutus.
26° Verbum hoc: quodcumque solveris, extenditur ad ligata dumtaxat ab ipso Petro.
27° Nec articulos fidei nec leges morum condere papa in Ecclesia potest.
28° Non est haereticum dissentire a papa cum magna parte Ecclesiae.
29° Non est necessario sentiendum, quod concilia statuunt, sed quod unicuique verum videtur.
30° Articuli Ioannis Huss condemnati in Concilio Constantiensi sunt christianissimi verissimi atque evangelici. Nota insignem contradictionem, nam in Assertione huius articuli affirmat se cum Hussitis non consentire, et revera sic invenies, si utriusque articulos conferas inter se.
31° In omni opere bono iustus peccat.
32° Opus quantumvis bonum est veniale peccatum.
33° Haereticos non esse comburendos.
34° Non esse proeliandum contra Turcas. Pugnat contra hunc articulum acerrime Visitatio Saxonica.
35° Nemo est certus se non semper peccare mortaliter.
36° Liberum arbitrium post peccatum est de solo titulo, et dum quis facia quod in se est, mortaliter peccat.
37° Purgatorium non posse probari ex sacra Scriptura, quae sit in canone.
38° Animae in purgatorio non sunt securae de sua salute, nec probatum est ullis rationibus aut scripturis ipsas esse extra statum merendi aut augendae caritatis.
39° Animae in purgatorio peccant sine intermissione, quamdiu quaerunt requiem et horrent poenas.
40° Animas, quae suffragiis viventium ex purgatorio liberantur, minus beari, quam si per se satisfacerent.
41° Optimum esset ordines mendi-

f. 340r

cantium abolere. Hactenus ex Bulla
42° Nullum esse iudicem controversiarum fidei nisi Scripturam. Lutherus in praefat. [Assert.] articul.
43° Fabulam esse: ecclesiam aut papam non posse errare in fide: ibidem.
44° Scripturam esse facillimam et apertissimam: ibidem.
45° Non esse magni facienda dicta veterum patrum: ibidem.
46° Sola fides iustificat: in Assert. 1 articuli.
47° Necessarium est ut qui baptizatur, actu credat sibi remi i peccata. Hinc deduxerunt Lutherani infantes actu credere. Vide inferius articulum 108.
48° Fidem solus Deus infundit, ita ut liberum arbitrium ad actum credendi non concurrat.
49° Nemo potest Deo pro peccatis satisfacere, esseque nomen satisfactionis de Ecclesia tollendum: Assertio artic. 5.
50° Non debere sacerdotes vitam coelibem ducere: assertio art. 16. Facto id comprobavit, cum sacerdos ipse et monachus sanctimonialem virginem uxorem duxit.
51° Graeci non sunt haeretici nec schismatici, sed papa et qui ipsi adhaerent: ibidem.
52° Papa est Antichristus: in Assertione articuli 22.
53° Arguit Lutherus papam, quod definierit panem et vinum transsubstantiari in sacramento, essentiam Dei nec generari nec generare, animam esse formam corporis et immortalem: in Assertione articuli 27.
54° Nihil recipiendum, nisi quod ex Scripturis probatur: in assertione artic. 28.
55° Decretales sunt impiae et spiritu Satanae afflatae: assertio articuli 30, ac propterea publice eas exussit.
56° Unum esse tantum evangelicum consilium, nimirum virginitatis sive coelibatus. At idem matrimonium esse praeceptum omnibus docet in libro de vita coniugali.
57° Nullum esse peccatum natura sua veniale, sed solum ex misericordia Dei: in assertione articuli 32.
58° Non esse in potestate hominis vias suas malas facere, nam et mala opera in impiis Deus operatur: idem assertione 36. Horrenda blasphemia, quod Deus sit auctor peccati.
59° Omnia de necessitate absoluta eveniunt: ibidem. At in visitatione Saxonica docet hominem esse liberi arbitrii et habere veram voluntatem ad faciendam vel non faciendam iustitiam externam.
60° Maccabaeorum libri nullius sunt auctoritatis: in assertione articuli 37.
61° Nullus est in novo Testaemtno sacerdotium visibile: in libro [de] abroganda missa privata et in libro de formula missandi.
62° Sacerdotium quod nunc exsistit humanis mendaciis per sathanam esse erectum.
63° Nihil est detestabilius missa, et praestat publicum leonem aut latronem esse quam missalem sacerdotem.
64° Omnes Christiani sunt sacerdotes spirituales.
65° Apocalypsis non est plenae autoritatis.
66° Missa non est sacrificium neque umquam docuit Christus panem et vinum consecratum offerre Deo.
67° Ministerium verbi commune est omnibus Christianis. At contrarium docuit in Commentario Epist. ad Galatas, ubi dicit neminem posse praedicare, etiamsi doctior sit Salomone, nisi legitime vocetur.
68° Christianus populus debet esse simplex, in quo nullus sit laicus, nullus clericus, nullus monachus.
69° Solis diebus Dominicis consecretur Eucharistia.
70° Cum Eucharistia consecratur, una tantum consecretur et ex illa toti populo distribuatur, ita ut nulla sit missa privata.
71° Canon Missae ab aliquo verboso et parum spirituali compositus est meritoque reiciendus.
72° Verba consecrationis alta voce legi debent.
73° Ridiculum est hostiam consecratam non debere tangi nisi digitis unctis. / Contrarium docet contra Zwingli et Oecolampadium. /
74° Non debet Eucharistia sumi stomacho ieiuno, sed moderato cibo

f. 340v

praemisso.
75° Non debet sacerdos Eucharistiam sumere, cum celebrat, sed eam solum adstantibus distribuere, sicut Christus non sibi ipsi, sed solum apostolis communicavit.
76° Non peccat qui verba consecrationis mutat.
77° Horarum lectio laboriosior et tantum simulatus Dei cultus est.
78° Non debent ullae missae pro defunctis fieri.
79° Apparitiones animarum, petentium suffragia, dormientium ludificationes sunt.
80° Melius esse videtur purum vinum consecrare quam vinum cum aqua.
81° Signa quibus hostiae consecrandae vel consecratae benedici solent, omittendae sunt.
82° Missa in vulgari dici debet.
83° Liberum sit unicuique hoc vel illo ritu Eucharistiam consecrare cum vestibus propriis vel communibus, cum lumine vel sine lumine, modo verba consecrationis integra sinantur.
84° In hostia consecrata manet substantia panis una cum corpore Domini: lib. de captivitate Babylonica cap. de Eucharistia. Nota mendacium: Lutherus dicit scholam Thomae decrevisse transsubstantiationem, at id definivit Concilium Lateranense sub Innocentio III, antequam Thomas esset.
85° Non sunt obligandi homines ad communicandum, nisi semel in vita, id est in mortis articulo.
86° Missa non est opus bonum nec sacrificium, sed solum testamentum, quo Christus promisit fidelibus haereditatem.
87° Non sunt septem sacramenta, sed tria: baptismus, poenitentia, panis, vel potius unum tantum est sacramentum et tria signa sacramentalia, at inferius non cognoscit nisi duo: baptismum et panem.
88° Non alia via potest homo cum Deo convenire aut agere, quam per fidem. Opera Ille nihil curat. At in libro Visitationis Saxon. sic ait: multi dum audiunt: ut solummodo credant, omnia illis remi i peccata, fingunt sibi fidem, et putant se mundos esse, per quod fiunt temerarii et securi, haec autem securitas peior est eo errore, qui ante hoc tempus fuit.
89° Tam dives est Christianus, ut non possit perire, etsi velit, quantumcumque male vivat, nisi nollet credere. Lib. de Captivit. Babylon. cap. de baptismo.
90° Nos Christiani liberi sumus, ab omnibus omnium hominum legibus exempti. At papa Lutherusinfinitas leges in lib. de Visitat. Saxonica suis Lutheranis imposuit. Ex hoc articulo nata est seditio rusticorum contra principes, ex quibus, postquam innumera mala perpetrarunt, caesa sunt fere 20000 anno Domini 1525, vide Ioannem Cochlaeum in Vita Lutheri et Surium in historia huius anni.
91° Neque papa neque episcopus neque ullus hominum habet ius unius syllabae constituendae super hominem Christianum, nisi fiat eius consensu.
92° Error est sacramenta novae legis differre a sacramentis veteris penes efficaciam.
93° Qui non praedicat non est sacerdos nisi aequivoce. Quomodo igitur omnes Christiani sunt verissimi sacerdotes teste Luthero, cum tam multi non praedicent?
94° Character nihil est.
95° Ordo qui velut sacramentum laicos in clericos consecrat, est merum figmentum.
96° Dionysius Areopagita, qui velut ordinem Hierarch. composuit, nihil habet solidi et saepe contrariis somniis similia scribit, in Mystica autem Theologia perniciossissimus est, in lib. de Captivit. Babylon. cap. de ordinatione.
97° Epistola quae tribuitur Iacobo, non videtur eius, cum nihil habeat apostolici spiritus, ibidem cap. de extrema unctione.
98° Si Iacobus scripsit illam epistolam, graviter erravit, assumens sibi auctoritatem instituendi sacramenta,
_______________

f. 341r

quod est proprium Christi. O alterum doctorem gentium qui apostolo in facie restitit tamquam non ingredienti recte veritateme vangelii.
99° Ecclesia abutitur verbis Iacobi dum solos graviter aegrotantes iniungit, cum Iacobus dicat omnes aegrotos inungendos.
100° Rigide loquendo duo sunt tantum sacramenta, baptismus et panis: libro eodem.
101° Evangelium non est liber legis et doctrinae, nec opera ulla requirit, sed damnat potius, in prologo novi Testamenti.
102° Abolenda est illa falsa opinio, quod sint evangelia. Nam evangelium Ioannis est unicum pulchrum ac principale, aliisque tribus longe anteponendum.
103° Pauli ac Petri epistolae longe praecedunt tria evangelia Marci, ma haei et Lucar, Iacobi autem epistola straminea est: ibidem.
104° Moyses adeo nihil nos obligat, ut etiam decem praecepta ad nos non pertineant: sermo de Moyse. At in libro De visitatione diligenter commendat observationem decem praeceptorum.
105° Dies festi praeter diem Dominicam abolendi essent: lib. ad nob. Germaniae. At de Visitatione praecipit observantiam aliorum festorum.
106° Nullum est regimen saeculare pulchrius quam apud Turcas, qui tamen neque canonicum neque civile ius habent, sed solum suum Alcoranum, nullius autem est regimen turpius quam apud nos per ius canonicum et civile. Alcoranum Luther anteponit Iuri canonico et civili: at in visitatione Sayonica dicit nihil esse turpius regimine Turcarum.
107° Nomen Homousion non placet, quia nusquam habetur in Scripturis. Unde Hieronymus dicit in hoc nomine latere venenum. Mendacium certissimum est, nam Hieronymus in epistola de hypostasi, quam Luther contra Latomum citat, non in nomine homousion, sed in nomine hypostasi dicit latere venenum.
108° Parvuli dum baptizantur actu credunt, nam si non crederent, non essent baptizandi. Adversus Cochleum liber, et contra Waldenses. Hic articulus semen fuit Anabaptistarum haeresis.
109° Stulta et perniciosa est sanctorum invocatio.
110° Credendum est in Eucharistia esse Corpus Christi. Utrum etiam anima et deitas ibi sit, relinquendum est vaniloquis sophistis, quibus curae est quomodo totam Trinitatem in sacramento incantent: lib. contra Waldenses, et contra mandatum episcopi Misnensis, ubi etiam clarius negat concomitantiam in sacramento.
111° Nulla sunt impedimenta matrimonii, nisi gradus affinitatis, qui numerantur in Levitico 18. At Moyses nihil ad nos! Licebit ergo patrem filiam ducere.
112° Licet cum Turcis et Iudaeis coniugia inire.
113° Si quae mulier viri impotentiam secundum ordinem iuris probare non potest vel non vult, consulendum est ei, ut divortium a viro impetret ad nubendum alteri vel cum consensu mariti occulte misceatur fratri eius vel alicui alteri: in lib. de matrimonio, in epithalam. 1 Corinth. 7.
114° Divertio per adulterium facto, persona innocens alteri nubat, nocens vero abeat in regionem longinquam et similiter nubat.
115° Matrimonium inire plusquam praeceptum est, et magis necessarium quam edere, bibere, dormire: in Vita coniugali.
116° Episcopis non est prohibita bigamia, possuntque libere post primam uxorem ducere 2am, 3am, 4am et 5am in proposit. de bigamia.
117° Si non vult uxor, veniat ancilla. Sermo de matrimonio.
118° Licet in diebus

f. 341v

Veneris et in quadragesima carnes edere, nec ullus id prohibere potest.
119° Ieiunia, benedictiones salis, aquae, et omnes ritus ecclesiae Romanae sunt abolendi. Lutherus de Visitatione et contra Ambrosium Catharini.
120° Universitates, in quibus explicantur philosophorum et gentilium libri a daemone erectae sunt ad Evangelium funditus exstinguendum: ibidem et lib. de abroganda Missa. At in Visitatione Saxonica universitatem conatur erigere et iubet legi Tullium, Virgilium, Ovidium, Platonem.
121° Omnes Christiani sunt aeque sancti ac iusti ac Mater Dei et apostoli: in Sermone de nativitate B. Virginis et in Commentario 1ae apostolae D. Petri.
122° Christi divinitas passa est in cruce, Lutherus in Comm. epistolae de Conciliis.
123° Lutherus est certus, quod Christus eum Evangelistam nominet, doctrinam suam esse de coelo, nec ulla mendacia vel contradictiones in suis scriptis reperiri posse: in lib. contra statuta ecclesiae et in libro contra Regem Angliae. At ipse in epistola ad Conradum Pellicanum, quae habetur in calce Commentariorum rogat Conradum, ut multa deleat ex commentariis. Vide enim, inquit, quam foede erraverim.
124° Licet monachis cappam proiuere etiam omnibus invitis, in 500 et 302 articulo, exemplo suo rem comprobavit. In articulis per Parisienses damnatis et in libro de libertate christiana.
125° Imago Dei non ad solam mentem hominis, sed etiam ad corpoream naturam pertinet, in commentario in Genes.
126° Sola incredulitas est peccatum: lib. de libertate christiana.
127° Peccata actualia cum remi untur, non tolluntur sed teguntur, Lutherus in 5 disputatione contra Antinomos.
128° Lex Dei est impossibilis etiam sanctis, sed nos cum sola fide implemus nullo opere vel potius Deus eam in nobis implet, cum credentibus non imputat praevaricationem praeceptorum.
129° Animae sanctorum non videbunt Deum, nisi post resurrectionem: in Praelectionibus Genes.
130° Ecclesia est invisibilis et spiritualis et sola fide perceptibilis: lib. contra Catharini.
131° Eucharistia non deberet in supplicationibus gestari: lib. ad Waldenses de Eucharistia.
132° Christus non est in Eucharistia ut adoretur: ibidem.
133° Festum et officium Sacramenti tollendum est: in lib. de Captivitate Babylonica cap. de Eucharistia.
134° In capite 6 Ioannis non es syllaba, quae de Sacramento loquatur: ibidem.
135° Hi libri non sunt canonici: Tobias, Iudith, Esther, Sapientia, Ecclesiasticus, Baruch, pars Danielis, Macchabaeorum libri, epistola ad Hebraeos, Iacobi, Iudae, 2 Petri et 2 et 3 Ioannis, Apocalypsis. Sixtus Senensis in praefatione suae Bibliothecae.
136° Reliquiae sanctorum nihil aliud sunt quam seductiones fidelium, ideo prorsus subtus terram condi debent, Lutherus ins ermone de S. Cruce.
137° Aequalia sunt apud Deum matrimonium et virginitas: in Epitalamio.
138° Matrimonium multo est excellentius virginitate, sicut viae Domini sine comparatione excellunt viis hominum: lib. de vita coniugali.
139° Vota castitatis, paupertatis et oboedientiae illicita sunt, nisi fiant cum ista conditione, ut liceat mutare sententiam: De votis monachorum.
140° Non possunt filii maturae aetatis ingredi religionem invitis parentibus: ibidem.
141° Non debent mulieres ad professionem monasticam admi i ante annum sexagesimum, nec viri ante annum octogesimum: lib. de votis monasticis.
142° Christus et Paulus non consuluerunt, sed potius dissuaserunt virginitatem: ibidem.
143° Primitiva ecclesia et novum Testamentum ignoraverunt in totum vovendae cuiusque rei usum: ibidem.
144° Sacerdotibus licet uxores

f. 342r

Anno Domini

144° Sacerdotibus licet uxores ducere: lib. de abrogatione missae privatae.

201 Sacramentariorum

1525]

haeresis est prima proles Lutheri, quae more viperae viscera matris laceravit. Nam ut Lutherus initio odio papae uterum amtris dilacerans de ecclesia egressus est et Lutheranismum condidit, sic anno Domini 1525 Andreas Carolostadius doctor theologiae et Wi enbergensis archidiaconus, qui primus ex sacerdotibus uxorem duxit, odio Lutheri Lutheranismum deseruit, et novam sectam fabricare instituit. Ceterum quia Carolostadius rudior atque hebetior erat quam ut suam sectam propagare posset, diabolus ei eodem anno duos socios adiunxit: Udalricum Zwinglium, diaconum Constantiensem, a quo tamquam a praecipuo auctore Sacramentarii omnes Zwingliani dicuntur, et Ioannem Oecolampadium, monachum Birgi anum. Ferunt primum in epistola ministrorum Basileensium a diabolo necatum, Zwinglium in proelio miserrime trucidatum, et Oecolampadium repentina morte obiisse constat, ut testatur Ioannes Cochlaeus in vita Lutheri anno 1531. Errores paecipui eorum praeter eos, quos cum Luthero communes habent, hi sunt:
1° Verba domini »hoc est corpus meum«, ad Coenam Domini non pertinere, sed per parenthesin dicta esse. / Eckius in Enchiridio, cap. de Eucharistia. /
2° Verba domini »hoc est corpus meum« sic exponi debere: hic panis significat corpus meum, Zwinglius in lib. de verbis doena Domini.
3° Christi corpus et sangunem non esse revera in Eucharistia. Ibidem.
4° Eucharistiam non esse sacrificium quod pro vivis et defunctis offerri debeat. Cochlaeus in actis Lutheri anno 1526.
5° Sanctos non esse invocandos: ibidem.
6° Christi et sanctorum imagines esse destruendas: ibidem.
7° Non esse purgatorium.
8° Nasci parvulos sine originali peccato, Zwinglius de baptismo liber.
9° Baptismum Christi non esse nisi externum signum.
10° Numam et Scipionem et similes ethnicos salvatos esse propter insignes suas et naturales virtutes. Lutherus in ultima confessione sua de Eucharistia adversus Sacramentarios hunc errorem Zwinglio tribuit.

202 Anabaptistarum

1527

secta filia esse videtur Zwinglianae haeresis, neptis Lutheranae. Nam post utramque exorta est, et partem a Luthero accepit, partem a Zwinglio, et nova dogmata de suo addiciens, ab utraque separata novam familiam et populum instituit. / Lambertus Hortensius De tumultu Anabatistarum. / Auctorem eius quidam volunt Thomam Muncerum, ut Ioannes Cochlaeus in vita Lutheri anno 1525, qui Gedeonem se esse iactans rusticos in seditionem contra principes excitavit, et demum captus et ecclesiae reconciliatus capite caesus est. Alii, ut Hosius de heresibus nostri temporis lib. 1 Balthasarem Pacimontanum facit principem Anabaptistarum. Non deest etiam Staphylus in lib. de successione et concordia filiorum Lutheri, qui Bernardum Rotmannum patrem huius egregiae familiae esse vult. Illud constat ex Cochleo in actis Lutheri Anabaptistarum sectam a. Dom. 1527 publice apparere coepisse, quo etiam tempore Lutherus contra eam scripsit. Secta est in multas partes dissecta et errores multos habet, ex quibus primo referremus eos quos Anabaptistae Monasterii anno 1534 ediderunt et quos Ioannes Cochlaeus confutavit et Staphylus:
1° Maiorem ecclesiam et omnia quae divinus cultus exigit devitanda, Oannes Cochlaeus in refutatione articul. Anabaptistarum, ubi etiam sequentes 19 inveniuntur.
2° Similiter chrisma et omnia quae benedictione consecrantur.
3° Magnum Baal super sacerdotis caput et manus aut in altari aut alibi non inspiciendum. / Blasphemia horrenda quod Eucharistiam magnum Baal dicant. /
4° Missam non [ulterius audiendam].

f. 342v

< Anno Domini >

5° Toti mundo renunciandum. Nomine mundi ecclesiam videntur intelligere, sicut eandem intellegunt nomine impiorum.
6° Cum impiis non negotiandum, non conversandum, ab illis nil emendum nec illis vendendum, nec eos salutandos aut honorandos.
7° Computum faciendum in Sabatho et residuum inter fratres Christianos huius sectae distribuendum.
8° Nulli potestati oboediendum.
9° Die dominico oportet homines hzuius sectae in modum crucis iacere super ventrem.
10° Eosdem oportet abrenunciare et non tenere quod Christus humanam carnem de Maria sumpserit.
11° Nemo debet publice praedicar, hinc sunt nocturna eorum conventicula.
12° Cum fidelibus non rebaptizatis non contrahenda matrimonia.
13° Mulieres fideles debent maritos suos dominos vocare.
14° Servi et ancillae qui soluti sunt, non debent inire coniungium cum paganis, nec ulli pagano servire, sed fidelibus tantum. Catholici pagani sunt Anabaptistis tanquam nondum vere baptizati.
15° Nullus Christianus regnare debet super paganos.
16° Nullus Christianus debet usuras aut redditus dare aut accipere.
17° Post sermonem fiat exhortatio, ut crescant et multiplicentur et repleant terram. / Nuptiae caninae. /
18° Debent rebaptizati separari a coniugibus, si rebaptizari nolint, et alia inire coniugia.
19° Licet fratri germanam sororem in uxorem accipere. Facto id comprobarunt in urbe Monasterii.
20° Licet multas habere uxores: Lambertus Hortensius De tumultu Anabaptistarum.
21° Non licet ullo modo iurare: Senensis lib. 6 annot. 26.
22° Animae sanctorum non videbunt Deum nisi post resurrectionem: Sixtus Senensis lib. 6 Bibliothecae annot. 169.
23° Scriptura sacra ac praesertim evangelia et epistulae corrupta sunt ac depravata et talia sunt quae nunc habemus: Sixtus lib. 7 in retutatione 1 haeresis: lib. 8 haeres. 2. Idem manichaei.
24° Hi libri non sunt canonici: Psalmi, pars Danielis, Canticum, Sapientia, Ecclesiasticus, Iob, Esdras, Tobias, Iudith, Ester, Macchabaeorum libri, epistola ad Hebraeos, epistolae canonicae omnes excepta 1 Petri et 1 Ioannis, quamquam haec postea depravata est et ideo non tota recipienda: denique Apocalypsis: Sixtus lib. 7 Bibliothecae haeres. 8, 9 et 10, et lib. 8 in refutatione haeresiss 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12.
25° Licet fidem ore negare, causa periculi evadendi, ita Staphylus in epitome Theologiae Lutheranae parte 3. Idem Helchesitae haeres. 1, Priscilliani haeres. 15 et Mahomet haeres. 26.

203 Confessionistarum

1530

haeresis longe lateque patens et in multas minutiores haereses divisa coepit anno Domini 1530, ut Chochlaeus ait ina ctus eiusdem anni 1530, quum Augustae principes Lutherani confessionem suae fidei Carolo V Caesari obtulerunt. Et quamquam omnis Lutheri posteritas praeter sacramentarios et Anabaptistas huius confessionis fidem sectari se dicit, tamen vere est haec quarta haeresis nostrorum temporum. nam non solum a Sacramentariorum et Anabaptistarum sententiis, sed etiam a prima doctrina Lutherana in multis gravissimis articulis discrepat. Quare teste Cochlaeo ibidem Philippus Melanchton, qui eius confessionis auctor fuit, non est ullomodo haeresiarchae honore privandus. Quia vero simul circumferuntur confessio in 78 articulos et Apologia Philippi, quae est quasi commentarium confessionis, simul ex utraque aliquot haereses colligemus, si prius

f. 343r

mendacia quaedam ex prologo confessionis proposuerimus.

Mendacia ex Prologo Confessionis Augustanae.
1° »De iustitia fidei omnia templa, monasteria, scholae, denique omnes libri theologorum recentiorum antea muti erant«. Eget sensu qui hoc dicit. Illud autem non erit omi endum ita esse corruptam et vitiatam ab ipsis confessionistis hanc confessionem, ut iam nesciatur quae sit illa, quae Caesari oblata fuit. Ego duas legi, unam editam anno Domini 1566, alteram vero 1567, quarum posterior longior est priore, et saepe nec in verbis nec in sententiis conveniunt.
2° »In doctrina poenitentiae nusquam tradebatur certa et sancta consolatio conscientiarum«. At aliud experiuntur catholici.
3° »Nemo docebat peccata remi i per fidem in Christum«. Eget fronte qui hoc asserit. Mentitur hoc loco dicens Augustinum scripsisse: Peccatum in baptismo remi itur non ut non sit, sed ut non imputetur. Nusquam enim hoc dicit Augustinus.
4° »Doctrina satisfactionis carnificina erat conscientiarum«. Legantur Tertullianus de Poenitentia, Cyprianus de Lapsu, et alii veteres, qui conqueruntur de poenitentia et satisfactione huius temporis.
5° »Sacramenta impie profanata sunt postquam recepta est opinio, quod ex opere operato iustificent«. Quasi vere ... Errores Confessionis et Apologiae. 1 Peccatum originale hos impios affectus includit: ignorationem Dei, contemptum Dei, vacare metu et fiducia Dei, odisse iudicium Dei, irasci Deo, desperare gratiam, [Confess.] art. 2, Apolog. ibidem. 2 Homo iustificatur per fidem, cum credit se in gratiam recipi et peccata sibi remi i propter Christum: Confess. art. 4, Apolog. ibid. Mentitur etiam hic Apologia dicens catholicos dicere hominem iustificari propter sua merita, non propter fidem in Christum, et frustra implet folia mendaciis quae numquam vel per somnium cogitavimus. 3 Hanc fidem imputat Deus pro iustitia coram ipso: ibidem Confess. 4 Debet homo certo credere sibi dari remissionem peccatorum, et errant qui iubent homines dubitare, an habeant remissionem peccatorum: Confessio art. 5. 5 Cum fide nos consolamur, concipiunt corda ceteras virtutes, dilectionem spem etc.: ibidem Confessio.
6° Etiam iustificatus per fidem non potest legi Dei satisfacere: Confessio art. 6 et 20.
7° Sola fide iustificamur. Quamquam enim dilectio sequitur fidem, non tamen iustificat: Apologia art. 4, 5 et 6.
8° Fides cum peccato mortali stare non potest: Apologia ibidem et Confessio art. 20.
9° Opera bona sunt meritoria non vitae aeternae, sed multorum bonorum in hac vita et in futuro: Apologia ibidem et Confessio art. 20.
10° Ecclesia est congregatio sanctorum, qui vere credunt oboediunt: Confessio art. 8. Hic nobis ecclesiam invisibilem faciunt, quamquam longe aliter doceat Philippus in Locis communibus, loco de Ecclesia.
11° Ecclesia non est politia externa certarum gentium, sed homines sparsi per totum orbem, qui de evangelio consentiunt et habent eundem spiritum et sacramenta eadem: Apologia art. 7. Apologia praeterea mentitur dum dicit catholicos dicere Summo Pontifici licere abolere Scripturas, instituere sacrificia.
12° Notae verae Ecclesiae duae sunt: pura Evangelii doctrina et externa sacramentorum administratio consentanea Evangelio Christi: Confessio art. 7, Apologia ibidem

f. 343v

13° Paulus praedicit futurum, ut Antichristus sedeat in templo, i. e. ut ecclesiam dominetur et gerat officium, Apologia ibidem.
14° Ad unitatem ecclesiae sufficit consentire in doctrina Evangelii et administratione sacramentorum: Confessio art. 7, Apologia ibidem. Nulli igitur erunt schismatici, nam in his duobus etiam ipsi cum catholicis conveniunt.
15° Cum pane et vino vere exhibetur corpus et sanguis Christi: Confessio art. 10, Apologia ibidem. mire Apologia hic secum pugnat, nam asserit non fieri transsubstantiationem, et simul allegat pro se canonem missae Graecorum, ubi clare fit mentio mutationis panis in corpus Christi.
16° Non est necessaria in confessione omnium delictorum enumeratio: Confessio art. 11. Non esset hic articulus reiciendus, nisi iuxta mentem Lutheranorum intelligeretur, qui putant non esse necessariam peccatorum enumerationem, etiamsi quis eorum recordetur.
17° Perniciosa est illa constitutio: »omnis utriusque sexus etc.«, quae tempus certum confessioni et communioni praefixit: Apologia art. 11.
18° Pessime fecerutn summistae, qui peccatorum circumstantias collegerunt: Apologia ibidem.
19° Poenitentia duabus partibus constat: contritione et fide, id est terroribus conscientiae incussis et fide qua credimus per Christum nobis remitti peccata. Mirum est quantum sibi placeat Philippus in hac nova doctrina, quam ex proprio cerebro contra omnium veterum sententiam excogitavit. nec minus mirum, quod multis et crassis mendaciis huius articuli apologiam ornaverit. Recitat enim multos articulos canonum, quos numquam legit, se dipse impudentissime confinxit, ut quod per bona opera extra gratiam facta mereamur remissionem peccatorum, quod potestas clavium valeat ad remissionem peccatorum coram ecclesia, non coram Deo, etc.
20° Reiciendae sunt canonicae satisfactiones quae necessariae esse dicuntur ad redimendas poenas purgatorii: Confessio art. 11.
21° Reiciendae etiam sunt indulgentiae quae sunt condonationes commentitiarum satisfactionum: ibidem.
22° Sacramenta non conferunt gratiam ex opere operato, sed ex fide speciali accipientium: Confessio art. 13, Apologia ibidem. Hic Philippus damnare se dicit totum populum scholasticorum tamquam Iudaizantes propterea quod doceant sacramenta iustificare sine fide et sine ullo motu cordis modo non ponatur obex. At quid mirum si Philippus caecutiat in mysteriis Dei, qui nec scholasticorum quidem sententiam intelligere potuit?
23° Confirmatio et extrema unctio sunt ritus a patribus accepti, nec habent mandatum Dei et claram promissionem gratiae: Apologia ibidem.
24° Sacerdotium ad sacrificandas hostias Deo nullum est in ecclesia: Apologia ibidem.
25° Sacerdotium ad praedicandum et sacramenta populo administranda est in ecclesia, et verum est sacrametnum: Apologia ibidem.
26° Matrimonium non est sacramentum novae Legis, non enim habet promissiones nisi pertinentes ad vitam corporalem: Apologia ibidem.
27° Ritus Ecclesiae et certe ieiunia, vota etc. sunt ex se adiaphora, sed si fiunt ad colendum Deum et promerendam gratiam vel satisfactionem pro peccatis, cum evangelio pugnant: Confessio art. 15, Apologia ibidem. Mendax Philippus hic non veretur dicere: 1°, quod nunc monachi abstineant a carnibus vino et uxoribus sicut haeretici Encratitae, 2°, quod nulla sit prorsus puerorum apud catholicos, 3°, quod relicto Christo ex caerimoniis quae ramus remissionem peccatorum.
28° Vivere in communi et proprium non possidere neque consilia evangelii sunt, neque ad perfectionem pertinent, sed ad pernitiosam hypocrisin fa-

f. 344r

ciunt: Apologia art. 16. Hic multa congerit Philippus mendacia: 1°, quod catholici dicant posse Deum diligi super omnia solis naturae viribus, 2°, quod dicant operibus factis sine Spiritu sancto necessario deberi remissionem peccatorum. Praeterea egregie secum pugnat. Nam hic dicit habere homine liberum arbitrium ad iustitiam civilem faciendam et in Locis theologicis cap. Liberi arbitrii id negat.
29° Falsum est non peccare hominem, dum facit opera praeceptorum extra gratiam: Apologia art. 18.
30° Non potest homo sine Spiritu Sancto servare legem quoad substantiam actus: ibidem.
31° Fides historica non iustificat, sed solum fides, quae est fiduciae misericordiae Dei propter Christum.
32° Dicitur autem fides iustificare non quia ipsa veritas fidei iustificat, sed quia fides apprehendit misericordiam Dei, qua proprie iustificamur: Confessio art. 20.
33° Sacra Scriptura non docet invocare sanctos: Confessio art. 21, Apologia ibidem. Mentitur Philippus hic primo, non exstare apud veteres mentionem invocationis sanctorum ante Gregorii tempora, 2 cum dicit nos tribuere sanctis divinitatem, quod cognoscant viventium cogitationes, et tamen audet catholicos asinos vocare, cum ipse tam sit stupidus, ut numquam [neque?] quid nos dicamus neque quid ipse dicat intellegat.
34° Merita sanctorum applicari non possunt aliis, tunc enim sancti propitiatores et redemptores essent: Apologia ibidem. Hic apologia solita temeritate dicit sanctum Christophorum non fuisse certum aliquem hominem, sed pictorem voluisse ex pictura significare eos qui ferunt Christum, id est, qui concionantur magnos esse debere animo et virtutibus. At nihil adfert pro novitate, nisi coniecturam suam, quae scilicet omnium populorum consensui anteponi debet.
35° Non exstat in Scriptura exemplum ullum, quod sancti orent por nobis, excepto somnio libri Macchabaeorum 2.
36° Contra Christi et Apostoli institutionem est dare populo tantum alteram partem Sacramenti, neque prohiberi potest communio sub utraque specie: confessio art. 22, Apologia ibidem. Nota modum loquendi quo species sacramenti partes sacramenti Philippus vocat, hoc enim eo tendit ut existimetur sub specie panis non esse totum Christum, sed carnem eius tantum. / In praefatione articuli 22 dicit confessio ecclesias Lutheranas non dissentire ab Ecclesia catholica in articulis fidei, sed solum tollere quosdam abusus, itaque cognoscit Romanam ecclesiam esse catholicam ecclesiam. Videat ergo Philippus, an deceat propter quosdam abusus ab Ecclesia catholica schisma facere. Quamquam mendacium est nimis apertum, quod in articulis fidei nobiscum Lutherani conveniant. /
37° Lex quae prohibet sacerdotibus coniugis, et contracta dirimit, pugnat cum iure naturae et Evangelio: Confessio art. 23, apologia ibidem. Crassissime item mentitur tam Confessio quam Apologia, dicens ante annos 400 inductas esse legem de celibatu sacerdotum in communi. Nam lex ista invenitur in concilio Aquisgranensi sub Ludovico I cap. 6 ante annos 700, et in epistola Zachariae ad Bonefacium episcopum Germaniae ante annos 800.
38° Celibatus et virginitas etsi dona sint excellentiora coniugio, tamen non magis iustificant, nec merentur apud Deum plus quam coniugium: Apologia ibidem. Hic etiam Philippus pro sua modestia summos thologos catholicos vocat homines nihili, nebulones, sardanapalos. Deinde mentitur aperte dum dicit in Ecclesia veteri nullam fuisse legem quae celibatum iuberet. Dein impudentissime mentitur dum dicit sententiam suam de celibatu nihil habere commune cum Ioviniani sententia. Nam Hieronymus et Augustinus testantur nonnullas moniales nupsisse a Ioviniano deceptas.
39° Missa non prodest ex opere operato vivis aut mortuis: Confessio art. 24, Apologia ibidem.
40° Missa privata ad abusum pertinet et abolenda est: Apologia ibidem.
41° Missa non est sacrificium propitiatorium, sed solum
_______________

f. 344v

[blanco]: Apologia ibidem. Hic exorditur Philippus ab illo mendacio dicens in ecclesia Lutherana missas summa reverentia celebrari etc., retineri fere omnes antiquas ceremonias praeterquam quod aliqua lingua communi admisceantur, 2° mentitur cum dicit ante tempora Gregorii nullam fieri mentionem privatarum missarum, 3° mentitur cum dicit nullum catholicorum, qui toto decennio fuerunt occupati in scribendis libris de sacrificio missae umquam [sacrificium] definiisse, 4° mentitur cum dicit catholicos vendere missas venatoribus, ut felix sit venatio, 5° mentitur cum dicit se Aerii sententiam non tueri, cum contrarium sit luce clarius, 6° mirifice secum pugnat cum in Apologia art. 23 dixit se agnoscere esse nonnihil offensionis in eo quod schisma fecerit ab ordinariis episcopis, et superesse concordiam, in apologia autem huius articuli 24 vocat regnum Antichristi Ecclesiam catholicam. At certe nullum est crimen in regno Antichristi schisma facere, imo crimen est cum eo velle concordare.
42° Ieiunia et ciborum delectus ab Ecclesia praescripta nec valent ad satisfaciendum pro preccatis nec ad gratiam Dei promerendam: Confessio art. 26.
43° Ieiunia, ciborum delectus et similes observationes nec obligant sub poena peccati nisi forte ratione scandali, sed ex se adiaphora sunt: Confessio ibidem.
44° Non est melior nec Deo gratior status monachorum quam patrumfamilias et magistratuum: Confessio art. 26 et 27. Mendax Philippus non veretur dicere tempore D. Augustini monachos nullis votis obstrictos fuisse. At forte non viderat sermonem eius de communi vita clericorum. 2° Dicit secundum catholicorum sententiam vota monastica mereri remissionem peccatorum, esse aequalia baptismo, applicata aliis eos salvare, quae numquam ullus catholicus vel somniando dixit. 3°: tam belle Apologia secum cohaeret, ut nunc dicat vitam monasticam esse nimis arduam, nunc vero nullum genus hominum libertatem habere maiorem quam monachos. 4° vocat Bernardum et Franciscum sanctos viros. At quis fuit magis Papista quam illi? Sed addit sapiens Philippus elegisse Bernardum et Franciscum monasticam vitam solum ob utilitatem corporalem. O ridiculum caput! 5° dicit vitam monasticam nuper excogitatam, at ad monachum scribit Dionysius Areopagita, et Chrysostomus contra impugnatores vitae monasticae librum edidit.
45° Votum ipsum perpetui celibatus est contra mandatum Dei, ac proinde illicitum: Confessio art. 27.
46° Qui servant votum perpetui celibatus non faciunt amplius quam eis praeceptum sit, nec ulla sunt opera spererogationis: ibidem.
47° Olim monasteria nihil erant aliud quam scholae li erarum et aliarum disciplinarum: Confessio ibidem et Apologia. Longe aliud docet Cassianus libro 4 de Institut. monachorum.
48° Vita monastica non est evangelica perfectio, sed humana constitutio et traditio, nec praeceptum nec consilium nec promissionem Dei habens: Apologia ibidem. »Si vis perfectum esse, vade et vende omnia quae habes«, Matth. 19, item: »Centuplum accipiet et vitam aeternam possidebit«.
49° Tuto deseri potest vita monastica, etiamsi voto quis se astrinxerit: Apologia ibidem.
Sed David ait: »Vovete et reddite Domino Deo vestro«.
50° Non possunt episcopi leges

f. 345r

condere quae obligent ad peccatum: Confessio art. 28, Apologia ibidem. In Locis communibus cap. de Civili magistratu docet mandata saecularium principum obligare sub poena peccati mortalis. Quare ergo id negat Ecclesiae praeceptis hoc loco?
51° Non habent episcopi iudicium de vero sensu Scripturae ita ut eorum sententiae standum sit aut acquiescendum: Confessio ibidem et in fine Apologiae maximos asinos vocat scholasticos.
52° Tres personae divinae sunt tres singulares intelligentes, loco de tribus personis.

Errores ex Locis communibus, editis anno Domini 1558.

53° Natura divina Filii fuit Patri oboediens, loco de Filio. Ergo natura divina genita erit alia a natura Patris.
54° Christus in horto luctatus est cum tentatione de abiectione, ideo est angelus missus ad eum confortandum: ibidem.
55° Tempore passionis non fuit ita Christus beatus sicut ante: ibidem.
56° Lex Dei non solum actiones, sed etiam inclinationes malas damnat, atque ideo tam actio mala quam inclinatio est peccatum, loco de peccato. Philippus ineptissime in praecedentibus peccatum dicit esse quoddam reum ac damnatum a Deo, quasi vero adulterium sit reum capitis, et non potius adulter sit reus.
57° Multiplex ignorantia et contumacia appetitionis poena peccati est in primis parentibus, in nobis autem peccatum ipsum, loco de peccato originis. Hic multum mentitur et garrit contra monachos, quorum sententiam non potuit intelligere, et tamen refellere voluit.
58° Illa sententia: nihil est peccatum nisi sit voluntarium, solum locum habet in forensi iudicio non autem in doctrina evangelii: ibidem.
59° In baptismo non tollitur peccatum quoad reatum id est imputationem, sed maner, tamen ipsum malum pugnans cum lege Dei est dignus morte aeterna, nisi dimi eretur: ibidem.
60° Praeceptum: non concupisces, non tantum damnat vitiosos affectus ad quos accedit consensus, sed etiam ipsam inclinationem, quae est quaedam contumacia repugnans legi Dei, etsi non accedat consensus, loco de lege divina in explicatione noni et decimi praecepti. Insigne mendacium in hoc loco dicit Philippus asserens a monachis et catholicis doctoribus doceri lege divina non prohiberi nec praecipi interna opera, non secus ac si lex Dei esset politica tantum etc. At cur nullam auctoritatem citat nisi quia est mendax?
61° Non est consilium de non vindicandis iniuriis nec de facultatibus relinquendis nec de virginitate servanda, loco de discimine consilii et praecepti.
62° Evangelii promissiones non habent annexam conditionem legis, id est evangelium cum dicit: habebis hoc vel illud, si legem adimpleveris, loco de evangelio.
63° Iustificare apud Paulum nihil est aliud nisi iustum pronunciare, loco de iustificatione. In loco de gratia et iustificatione fatetur Philippus sententiam nostram statim post apostolos incepisse et tamen audet nunc nova deliria inferre auribus nostris.
64° Fides qua iustificamur non est tantum historiae notitia, sed fiducia misericordiae promissae

f. 345v

propter Christum. Misericordia enim fiducia apprehenditur. Loco de vocabulo fidei.
65° Illa sunt bona opera, quae Deus praecepit fieri, loco de bonis operibus. Etsi non addit »tantum«, tamen haud dubie subintelligit, nam passim clamitat non placere Deo id quod Ipse non iussit.
66° Gratia iustificationis qua iusti dicimur, non sunt aliquae infusae virtutes, sed favor et misericordia Dei, qua nos acceptat et recipit in gratiam, ac peccata non imputat, etsi alioquin virtutes etiam infunduntur, loco de vocabulo gratiae et in solutione argumenti 5ⁱ.
67° Mortale peccatum est peccatum non remissum, veniale est peccatum remissum, id est non imputatum: loco de discrimine peccati mortalis et venialis.
68° Omnia opera infidelium sunt peccata mortalis, opera fidelium venialia. Hic articulus non cohaeret cum superioribus. Nam in infidelibus sunt multa peccata ex ignorantia et infirmitate, tamen in iis nullus est peccatum remissum.
69° Peccatum mortale est peccatum contra conscientiam, id est cum quis sciens et volens peccat. Peccatum veniale est peccatum ex ignorantia et inirmitate: ibidem.
70° Nullum est peccatum praeter legem Dei, sed omnia sunt contra legem Dei et mortalia sua natura: ibidem.
71° Tempore Eliae Ecclesia solum erat in Elia et Elisaeo sacerdotibus: loco de Ecclesia. Ergo rex optimus Iosaphat et Asa et Ioas, qui eodem vixerunt tempore, de ecclesia non erant.
72° Tempore Mariae Ecclesia solum erat in Maria, Elisabeth, Anna, Simeone cum Iosepho et pastoribus, pontifices autem et pharissei de ecclesia non erant: ibidem. Ergo Dominus cum tam saepe mitteret leprosos ad sacerdotes, et cum dicebat: »quaecumque dixerint vobis facite et servate«, Matth. 23, mittebat qui erant de Ecclesia ad scholam eorum qui non erant de ecclesia, si credere id fas est.
73° Ecclesia non est alligata ad ordinarios successores episcoporum nec ad unum coetum Romano Pontifici subiectum: ibidem. Philippus in initio sui operis dicit veram ecclesiam esse eam, quae est Wittenbergae, et eius iudicio omnia sua scripta subiicit. Sed idem dicit Calvinus de ecclesia Genevensi. Cui ergo credemus? Praeterea quodsi [in] ecclesia Wittembergensi unus dicat sic, alius vero sic, quis iudicabit? cum nec ad praepositum nec ad maiorem partem synodi iudicium pertineat.
74° Iudex controversiarum ecclesiae non est summus Pontifex, nec pars concilii, sed verbum Dei, accendente universalitate verae ecclesiae: ibidem.
75° Basilius et alii multi exstruxerunt stipulas super fundamentum, qui retinuerunt quidem articulos fidei, sed tamen instituerunt vitas monasticas, et eas praetulerunt vitae politicae: ibidem.
76° Quattuor sunt tantum vera sacramenta: baptismus, coena Domini, absolutio et ordo: loco de numero sacramentorum.
77° Olim confirmatio [-fessio?] erat doctrinae explorandae gratia, unctio vero medica quaedam curatio. Nunc sunt otiosas ceremonias ac proinde proiciendae: loco de confessione et unctione.
78° Abraham, Isaac, Iacob, Esaias et similes viri professione medici fuerunt: ibidem.
79° Baptismus Ioannis eundem habuit effectum cum baptismo Christi et aliorum: loco de baptismo Ioannis.
80° Spiritus sanctus per baptismum efficit in infantibus novos motus in Deum: loco de baptismo infantium.
81° Spectaculum in quo panis cricumfertur certo non est manducatio. Dixit autem Christus: »Accipite et manducate«. At nihil ad sacramenti rationem quadrat partem suferre et alligare ibi Christum

f. 346r

prorsus sine ullo verbo divino: loco de coena Domini. His verbis clare docet Philippus extra sumptionem non esse Christum in Eucharistia, cuius sententiae primus auctor fuit Butzerus: Cochlaeus tract. 3 lib. 3.
82° Abusus est consecrare Eucharistiam ad impetranda temporalia beneficia vel pro salute vivorum et mortuorum: ibidem.
83° Olim satisfactio nihil erat nisi politicus ritus neque ad conscientiam pertinebat: loco de satisfactione.
84° Commentum est monachorum Deum cum peccatum remittit mutare poenam aeternam in temporalem et eam partim virtute clavium temporalium relaxari, partim satisfactionibus esse redimendam: ibidem.
85° Mortificatio carnis per ieiunia et alias asperitates sponte assumptas pertinet ad istud: frustra colunt me mandatis hominum, et est contra praeceotum: non occides, ibidem et loco de mortificatione. Quid ergo sanctus Ioannes Baptista et poestea tot sancti eremitae fecerunt, qui sponte suam carnem tam acriter castigarunt?
86° Mortificatio utilis et Deo placens est vervare temperantiam in cibo et potu et aliis rebus: ibidem. Idem Philippus in loco de scandalo incredibili impudentia depravat locum Historiae Eusebii. Dicit enim lib. 5 historiae scriptum esse, Attalum et Blandinam coniuges fuisse, et cum quidam Christianus qui cum eis erat in carcere propter fidem, a carne et vino abstineret, revelatum fuisse Attalo eum non bene facere, quod abstineret a certis cibis. Nam alii scandalizabantur inde, existimantes eum id facere, quia discrimen ciborum esset praestantior Dei cultus. Haec ibi. At imprimis falsum est Attalum et Blandinam fuisse coniuges, nihil enim tale dicit Eusebius, sed Attalum fuisse virum nobilissimum, Blandinam autem ancillam cuiusdam feminae Christianae. Deinde est mendacium illam rationem esse redditam, ne videlicet putaretur discrimen ciborum esse cultum Dei praestantiorem. Nihil enim tale dicit Eusebius, sed solum insinuat rationem fuisse, ne ille Christianus puteretur abstinere a cibis propter munditiem Iudaeorum more. Alio qui ibidem insinuat Eusebius Blandinam publice praedicasse et caeteros qui erant in carcere, ne mundorum quidem animalium carnibus vesci solitos.
87° Chrysostomus et alii multi insulsi insulse depravant precationem quam Christus tradidit, cum panem quotidianum [non] volunt intellegi de pane corporali, loco de precatione dominica. Certe Chrysostomus cap. 5 Matthaei et similiter auctor Operis imperfecti ibidem docent de pane corporali Dominum esse locutum. Videat igitur Philippus ubi legerit ea quae hic in Chrysostomo et aliis calumniatur.
88° Ad civilem magistratum pertinet emendare dogmata et mores Ecclesiae, praesertim cessantibus episcopis: loco de magistratu civili.
89° Dispensatio nullomodo fieri potest in coniugio quantum ad gradus prohibitos Levit. cap. 19: loco de coniugio.
90° Dispensare possunt pastores et magistratus in gradibus humano iure prohibitis, non enim illa prohibitio est praeceptum, sed consilium: ibidem.
91° Ad magistratum pertinet statuere quas prohibitiones humanas circa coniugium retinere velit: ibidem.
92° Prohibitiones de cognatione spirituali penitus reiciendae sunt: ibidem.
93° Qui errore ducit compressam ab alio, potest cum licentia magistratus dimittere eam: ibidem.
94° Peccaverunt patriarchae

f. 346v

Anno Domini

plures uxores simul habentes: ibidem.
95° Licet canonibus repugnantibus cum ethnica vel haeretica, videlicet a se antea carnaliter cognita matrimonium contrahere: ibidem.
96° Licet propter adulterium non solum coniugem dimittere, sed etiam aliud coniugium inire: ibidem. (Hunc praeclarum canonem more suo Philippus mendaciis stabilire voluit. Dicit enim talem in ecclesia fuisse consuetudinem et allegat Originem in Matthaeum, Eusebium lib. 4 histor. cap. 17, et Hieronymum in epistula ad Oceanum de obitu Fabiolae. Sed Origenes solum dicit id semel factum in ecclesia, et toleratum tamquam minus malum, Eusebius meminit divortii, sed non matrimonii novi, Hieronymus dicit id factus quidem, sed male, et ideo non factum, sed poenitentiam laudat. Itaque sic fuit in ecclesia consuetudo huius rei, sicut fornicationis et adulterii.).
97° Quandocumque [Quomodocumque?] alter coniugum ab altero deseritur, sic iuste potest ad aliud matrimonium convolare: ibidem.
98° Ad civilem magistratum pertinent controversiae de matrimonio: ibidem.
99° Magistratus civilis leges episcoporum abolere de celibatu sacerdotum et similes suo iure potest: ibidem.
100° Omnia necessario eveniunt: Comment. in epistola ad Romanos. Sed retractavit in locis ultimo editis in apologia Confessionis art. 16.
101° Deus est causa peccatorum, et non minus proditio Iudae quam conversio Pauli fuit a Deo: Commentar. in epistolam ad Romanos. Retractavit in Locis et in apologia Confessionis art. 19.

204 Guilielmus Coubrigius

1538

Anglus, quemadmodum Foxus in memoriis martyrum retulit, anno 1538 propter horrendos et varios errores publice crematus fuit. Historiam totam et errorum catalogum recitat Alanus Copus in lib. 6 Dialogorum cap. 17. Errores hi sunt:
1° Sacerdotes sunt rei laesae maiestatis divinae, quod hostiam in 3 partes dividant.
2° Nemo debet se ieiuniis macereare aut corpus extenuare.
3° Non volo confessionem apud sacerdoteme dere, nisi me meo arbitrio absolvat, et ut mihi praescribat ut dicam: Deus esto propitius etc., et: Benedicat me Deus Pater, etc.
4° Confessio mea hoc septennio mihi inutilis [fuit].
5° Neque apostoli neque evangelistae neque 4 doctores adhuc patefecerunt qua ratione peccatores salvi fiant.
6° Neque vita pie acta neque ieiunia prosunt ad salutem.
7° Christus non est mundi redemptor, sed erit mundi deceptor.
8° Haec vox »Christus« est foedum nomen.
9° Christi nomen in Iesum immutavi, et ubi habetur in symbolo, et in Iesum Christum, ego dixi: et in iesum Iesum.
10° Omnes qui in nomine Christi crediderunt, ad inferos damnati sunt.
11° Ego numquam Christi nomen confitebor.
12° Illa Christi verba: »hoc est corpus meum«, sic exponenda sunt: hoc est corpus meum, in quo populus circumvenietur et decipietur.

205 Ioannes Calvinus Noviodunensis

1538

ex discipulo Zwinglii magister erroris factus est. Ita sectam Sacramentariorum propriis novitatibus auxit, ut plures Sacramentarii iam ab eo Calviniani quam Zwingliani dicantur. | Surius huius anni historia. | Coepit autem haec pestis mundo innotescere anno 1538. Et deinde post multos labores contra Ecclesiam et Deum susceptos, in quibus miraculum illud nominari [numerari?] potest, quo hominem quem mortuum simulare iusserat, vere exstinxit, cum eum solo imperio excitare vellet, morbo pediculari Dei iudicio correptus, animam
_______________

f. 347r

diabolo reddidit, ut Surius in historia anni 1564? refert.
Libros plures erroribus plenos edidit. Nos errores Institutionis eius, quod opus in 4 libros distinctum est, breviter colligemus. Edidit Institutionem suam anno 1559, nam antea praevius liber fuerat.
1° Primus error est: miracula catholicorum aut frivola sunt aut ridicula aut vana et mendacia: Praefat. Institutionis.
2° Non necessarium est Ecclesiam semper habere formam conspicuam, sed ad tempus delitescere potest: ibidem.
Vide inferius artic. 109. In ipso initio exorditur Calvinus a mendaciis. Dicit enim scribere D. Hieronymum praefat. in Ieremiam Aegyptios apud se sepultum Ieremiam sacrificiis divinisque honoribus coluisse, quod falsissimum est.
3° Non est Ecclesiae iudicare qui sint libri canonici, et qui non sunt, sed ipsa Scriptura sacra seipsam prodit, sicut sol proprio lumine innotescit: lib. 1 cap. 7.
4° Cur ergo cap. 9 tam multum vociferaris Calvine contra fanaticos, qui spiritum revelantem sequi se dicunt? Unde nobis probabis Spiritum tuum qui approbat epistolam Iacobi, esse album, et spiritum Lutheri qui eam epistolam reprobat, esse nigrum?
5o Insaniunt ii qui simulacra sanctorum exemplo illorum Cherubim quae supra arcam visebantur, defendere volunt: lib. 1 cap. 11 ¶ 3. Mentitur impudentissime ibidem, cum dicit papistas asserere visibilem Dei effigies apud Iudaeos exstitisse in arca testamenti.
6° Si Gregorius Papa in Spiritu Sancti schola edoctus esset, numquam dixisset idiotarum librum esse imagines: lib. 1 cap. 11 ¶ 5.
7° Non debent in templis erigi cruces neque sanctorum imagines, quae vera idola sunt: lib. 1 cap. 11 ¶ 7.
8° Initium idolorum inveniendorum non fuit id quod legimus Sap. 14, scilicet ut haberent vivi memoriam carorum iam defunctorum, constat enim eam esse multo antiquiorem, cum legimus Rachaelem furatam esse idola patris sui Laban. Sed vera idolorum origo fuit, quia homo Deum pro captu suo imaginari ausus est, et sicut mens conceperat, ita manus expresserunt: lib. 1 cap. 11 ¶ 8. Satis argute Spiritum Sanctum reprehendit, quasi vero idola Laban non poterant esse imagines hominum iam defunctorum! Sed cur pro sua audacitate nihil adfert nisi auctoritatem capitis sui?
9° Non licet ullam imaginibus venerationem exhibere: lib. 1 cap. 11 ¶ 9 et 10. Et hic impudenter mentitur. Dicit enim nec Iudaeos nec gentiles vocasse idola sua deos. Nam Exod. 32 legimus Iudaeos dixisse: »Isti sunt dei tui Israel«.
10° Iudaei in idolis suis Deum verum adorare volebant: ibidem. Si ita est, cur a sacra Scriptura idola Iudaeorum vocantur dii alieni? Num in odolo M[oloch] et Chamos Deum verum adorabant?
11° Non recte excusatur imaginum veneratio ab idololatria, si dicitur iis non < blanco >, sed < blanco > exhiberi, nam utraque est servitus. Vero aliquando levius est colere quam servire, et consequenter minor latria quam dulia: lib. 1 cap. 11 ¶ 16 [et cap. 12 ¶ 2].
_______________

f. 347v

Ergo quicumque regi aperit caput, plus agit quam idololatriam?
12° Primis 500 annis nullae fuerunt imagines in templis Christianorum: lib. 1 cap. 11 ¶ 14. Et hoc est mendacium insigne, de quo vide Alanum Copum Dialog. 4, ubi refellit etiam impudentissimam et horribilem imposturam Calvini, qui hoc libro 1 cap. 11 ¶ 14 commentitio quodam libro Carolo Magno adscipto Nicaenam Synodum exagitat.
13° Sancti homines vita functi in Ecclesia papistarum pro Deo coluntur, invocantur, celebrantur etc., cum sanctis nec latria nec dulia conveniat: lib. 1 cap. 12 ¶ 1 et 2. Dicito nobis, mendax haeretice, quis umquam catholicorum sacrificium obtulit sanctis, quis ab eis gratiam aut gloriam postulavit? At sacrificiis colimus Deum, et ab eo gratiam et gloriam exspectamus.
14° Qui olim se patriarchis ostendebat, non angelus Dei personam repraesentans, sed Deus Ipse erat: lib. 1 cap. 13 ¶ 10. Nota duo: primum insignem imperitiam Calvini, qui in hoc capite 13 ¶ 4 ait Sabellium fuisse Ario posteriorem, alterum insignem eius improbitatem, qui ibidem ¶ 5 dicit Hieronymum ideo noluisse recipere nomen hypostaseos, ut iniusta calumnia premeret orientales et sciens ac volens propter odium quo eos persequebatur. O piam interpretationem verborum ac animi sanctissimi patris nostri.
15° Nihil maeniis istis quae sub Ignatii nomine editae sunt, [putridius], lib. 5 1 cap. 13 ¶ ultima 29. Longe aliter sentit D. Hieronymus Lib. de viris illustr.
16° Stulte fingitur in Deo Patre continuus actus generandi: ibidem. Si Deus intellegendo ac dicendo Verbum generat, certe non potest non semper generare, nisi ab intellegendo et dicendo cesset.
17° Verbum Dei videlicet deitatis a se ipso est: lib. 1 cap. 13 ¶ 23 et 24. Quid hoc est aliud quam plures deos facere?
18° Sermo Dei 25 ab aeterno genitus assumpsit in tempore mediatoris personam: ibidem. Idem Nestorius olim voluit, nisi personam accipiat pro officio, quomodo dicimus aliquem gerere personam regis.
19° Libri Dionysii Areopagitae, quicumque is dionysius fuerit, continent meram garrulitatem: lib. 1 cap. 14 ¶ 4.
20° Nomen Throni in Scripturis non videtur ad angelos qui creati sunt, pertinere: lib. 1 cap. 14 ¶ 5. Ergo tu videre potuisti quod hactenus Ecclesia tota videre non potuit? At apostolus Thronos per Christum creatos diserte docet sicut et alios angelos.
21° Quae de custodia angelorum in Scripturis legimus, ut: »angelis suis mandavit de te, imprimis ad Christum, dein ad fideles pertinent: lib. 1 cap. 4 ¶ 6. Ita exponit diabolus Matth. 4. Itaque recte sequeris praeceptorem tuum.
22° Qui dicunt unicuique unum angelum ad custodiam deputatum, magnam sibi et toti Ecclesiae iniuriam faciunt, cum potius sentiendum sit omnes angelos pro salute hominum universum excubare: lib. 1 cap. 14 ¶ 7. Qui hoc dicunt, sunt: Christus Matth. 16: »Angeli eorum semper vident«, etc., et Basilius in Psalm. 33, Theodoretus in cap. 20 Danielis.
23° Relinquenda sunt illa [blanco], quae ab otiosis hominibus de ordinibus angelorum tradunt absque Dei verbo: lib. 1 cap. 14 ¶ 4 et 8. Isti otiosi sunt Dionysius cap. 6 Coelest. Hierarch., Ignatius epistola ad Trallianos, Gregorius papa hom. 34 in Evangel., Damascenus lib. 2 cap. 3, Bernardus lib. 5 de Consideratione.
24° Immodicis elogiis praeter Dei verbum in Ecclesia superioribus saeculis angeli cumulati sunt: lib. 1 cap. 14 ¶ 10.
25° Non sunt angeli ut auxiliatores et intercessores invocandi: lib. 1 cap. 14 ¶ 12. At Genes. cap. 48, 16 Iacob

f. 348r

auxilium angeli invocavit, et Ecclesia ante annos mille tempore Gelasii pap. I templum S. Michaelis in monte Gargano aedificavit.
26° Integritas naturae humanae, in qua Adam creatus fuit, nihil est quam mens ratione et libero arbitrio praedita: lib. 1 cap. 15 ¶ 8.
Nullam facit Calvinus mentionem gratiae et spiritualium donorum, ut postea naturae 5 corruptionem non in supernaturalium donorum spoliatione, sed in naturalium virium amissione constituat.
27° Contingentia ex hominis libero arbitrio pendens, nulla est: lib. 1 cap. 16 ¶ 8.
28° Sicut foetor cadaveris putrefacti a sole est - quis enim radiis exuritur? - sic et mala hominum opera a Deo sunt, quamquam non propterea radii solis foetent, ita nec Deus peccatorum sordibus foedatur: lib. 1 cap. 17 ¶ 5.
O blasphemiam intolerabilem! Nonne odibilis est Deo impius et impietas eius: Sap. 14, et nonne diligit Deus omnia quae fecit? Quomodo ergo peccati author est? Et apostolus Rom. 3 nonne clamat: quomodo Deus iudicabit hunc mundum. Si eo autore mala fiunt, quomodo iudicabit?
29° Non solum permissive, sed etiam voluntate Dei homines peccant, ita ut nihil ipsi deliberando agitent, nisi quod Deus iam apud se decrevit et directione arcana constituit: lib. 1 cap. 18 ¶ 1.
30° Initium peccati primorum parentum non fuit superbia, sed infidelitas: lib. 2 cap. 1 ¶ 4.
At scriptores omnes clamant et D. Augustinus lib. 11 de Genesi ad litt. cap. 3 et lib. 14 Civit. cap. 13 et 16, fuisse superbiam.
31° Per peccatum originale obliterata est coelestis imago: lib. 2 cap. 1 ¶ 5.
Idem Origenes.
Contrarium docet Epiphanius epistola ad Ioannem episcop. Hierosolym. et Hieronymus in epistola ad Pammachium.
32° Filii Sanctorum, etsi ex parte naturae nascuntur rei, tamen ex parte gratiae nascuntur sancti, nam propter spiritualem benedictionem populi Dei communicant filii Dei sanctitate [ti?] parentum: lib. 2 cap. 1 ¶ 7 et lib. 4 cap. 15 ¶ 20. Hinc nimirum probatur Christianorum filios sine baptismo mori Calvinum velle.
33° Peccatum originale est prava quaedam qualitas, quae totum hominem ita infecit, ut tota eius natura sit peccati quasi semen quoddam. Nonnumquam ista qualitas cessat, sed perpetuo parit novos fructus non secus atque fornax, quae semper scintillas efflat: lib. 2 cap. 1 ¶ 8 et 11.
34° Veteres omnes, Graeci et Latini, Augustino excepto, ita vane et perplexe de libero arbitrio lquuntur, ut nihil certi ex eorum sciptis afferri possit. Qui postea secuti sunt, omnes in deterius prolapsi < sunt >: lib. 2 cap. 2 ¶ 4.
Nota superbiam haeret. Plus unus Calvinus sibi ipsi credit quam omnibus doctoribus Graecis et Latinis antiquis et recentioribus, ipseque nec id saltem confiteri erubescit et vocem abolere cupit quam semper ab Ecclesia usurpatam non negat.
35° Semper apud Latinos liberi arbitrii nomen exstitit, apud Graecos vero [blanco], multo arrogantius vocabulum. Ego vero nec ipse eiusmodi vocem usurpare velim et alios, si me consulant, abstinere optantem: lib. 2 cap. 2 ¶ 4 et 8.
36° Ex natura hominis corrupta nihil nisi damnabile oriri potest: lib. 2 cap. 5 3 per totum.
37° Voluntas gratiae non cooperatur, nec ut pedisseque quaedam, sed totum simpliciter facit gratia: lib. 2 cap. 3 ¶ 7.
Hic Augustino etiam, quem solum sibi servaverat, aperte repugnat. Nam Augustini sententia est in epistola 106, quam hic Calvinus refellit.
_______________

f. 348v

38° Adeo nulla est in homine libertas arbitrii, ut etiam in rebus iis,quae ex se nec bonae nec malae sunt, non possit pro arbitratu alteram partem eligere: lib. 2 cap. 4 ¶ 6 et 7.
39° Liber, qui Ecclesiasticus inscribitur, dubii authoritatis est: lib. 2 cap. 5 ¶ 16.
40° Impossibilis est legis observatio etiam sanctis, nec ullus implevit aut implebit illud: »Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo«, etc., et illud: »Non concupisces«: lib. 2 cap. 7 ¶ 5.
41° Studium operum quae Deus non praecepit, nihil aliud est quam divinae veraeque legis profanatio non toleranda: lib. 2 cap. 8 ¶ 5. Ergo sancti omnes perierunt? Quis enim eorum non multa facit opera bona, quae Deus nusquam praecepit?
42° Dicere legem novam lege [legi?] veteri esse perfectiorem multis modis est perniciosissimum: lib. 2 cap. 8 ¶ 7.
43° Falsum est, quod papistae dicunt: de sanctificando Sabbato abrogatum esse quod erat caeremoniale, remansisse quod erat morale: lib. 2 cap. 8 ¶ 34.
44° Praecepto »non concupisces« prohibentur omnes pravae cupiditates, etiam citra consensum: lib. 2 cap. 8 ¶ 49.
45° Stolide somniaverunt papistae magis debere unumquemque seipsum 30 quam proximum diligere: lib. 2 cap. 8 ¶ 54. At ¶ sequenti [55] secum pugnat. Dicit enim semper coniunctiores esse magis diligendos. At quis est coniunctior homini quam ipse sibi? Et ibidem [¶ 56] insigni mendacio asserit Scholasticos dicere non esse praeceptum sed consilium de diligendis inimicis, cum tamen aperte omnes contrarium doceant.
46° Nihil praestat baptismus noster baptismo Iudaeorum, quo baptizati sunt in meri [mari?] rubro et nube, nec Eucharistia nostra illi mannae, quae pluit Iudaeis de coelo: lib. 2 cap. 10 ¶ 5. Vide anno 1050.
47° Eadem sunt veteris et novi Testamenti promissiones, nec verum est veteris Testamenti promissiones esse temporales, novi autem spirituales et aeternas: lib. 2 cap. 10 et 11.
48° Excusari non potest veterum error qui dum ad mediatoris personam non attendunt, totius fere doctrinae quae in evangelio Ioannis legitur, genuinum obscurant sensum, seque implicant multis laqueis: lib. 2 cap. 14 ¶ 3. Sed unde nobis hoc monstrum tumidum, quod se tam veteribus patribus omnibus praefert?
49° Quod Paulus ait: Nunc et ipse Filius subiectus erit Patri etc. et similia loca nec ad solam deitatem Christi nec ad solam humanitatem pertinent, sed ad utramque simul: lib. 2 cap. 14 ¶ 3. Haeccine est illa sapientia de Christo, propter quam veterum error excusari non potest? Vere experimur dictum esse: Scrutator maiestatis opperietur a gloria. [Prov. 25,27].
50° Temporale est imperium quod a Patre Christus accepit, nec semper erit caput Christi Deus, nec semper ad dexteram Patris sedebit Christus, sed solum usque ad diem iudicii: lib. 2 cap. 14 ¶ 3.
51° Fabula de subterraneo qui dicitur limbus, tametsi magnos authores habet, tamen nihil aliud est quam fabula: lib. 2 cap. 16 ¶ 9.
52o Nihil actum fuisset, si corporea tantum morte Christus defunctus fuisset, sed oportuit eum cum inferorum copiis aeternoque mortis terrore quasi consertis manibus luctari et extremos in animo cruciatus damnati ac perditi hominis perferre, uno hoc excepto, quod doloribus mortis non poterat detineri: atque hoc

f. 349r

est quod legimus in symbolo: »Descendit ad inferos«: lib. 2 cap. 16 ¶ 10. Doctrina [At?] haec non est fabula, sed verissima horribilissimaque blasphemia. Et quae veritas est, si haec non est? [ Vide Richardum Smitheum contra hunc errorem et Claudium Sanctium, lib. de Eucharistia. ]
53° Cum Dominus ait: »Deus meus, Deus meus, ut quid dereliquisti me«, tunc coepit ad inferos descendere. Unde colligi potest quam diros et horribiles cruciatus perpessus fuit, cum se ad tribunal Dei stare cognosceret nostra causa: lib. 2 cap. 16 ¶ 12.
54° Quaerere an sibi Christus meruerit, quod faciunt Lombardus et Scholastici, non minus stulta est curiositas quam temeraria definitio: lib. 2 cap. 17 ¶ 6.
55° Commentum implicitae fidei, secundum quam rudiores sensum suum Ecclesiae sensui submittunt, non mere veram fidem sepelit, sed penitus destruit. Non enim in ignoratione, sed in cognitione sita est fides: lib. 3 cap. 2 ¶ 3. At longe aliter Hilarius docet lib. 8 de Trinit. Habet, inquit, non tam veniam quam praemium ignorare, quid credas. Et Augustinus lib. contra epistolam fundamenti cap. 4: Turbam, ait, non legendi, sed credendi simplicitas tutissimam facit. Et serm. 1 de festo Trinitatis: Fidelis, inquit, vocaris, non rationalis, quia credis quod nescis.
56° Fides est divinae erga nos voluntatis notitia ex eius verbo percepta: vel plenius: fides est divina divinae gratiae et benevolentiae firma certaque co- gnitio, quae gratuitae in Christi promissionis veritate fundata per Spiritum et revelatur mentibus universis et cordibus obsignatur: lib. 3 cap. 2 ¶ 6 et 7. At nobis magis placet Apostoli definitio Hebr. 11, quae totam sententiam Calvinisticam evertit.
57° Nugatoria est fidei formatae et informis distinctio, cum vera fides a charitate et sanctificatione separari non possit: lib. 3 cap. 2 ¶ 8. At Iacobus fidem sine charitate mortuam vocat nec aliud nos per fidem informem et formatam quam mortuam et vivam intelligimus.
58° Etsi tribus modis accipitur fides: uno modo pro virtute edendorum miraculorum, ut I Corinth. 13, altero modo pro notitia historica et assensum quam divinis libris adhibemus, tertio peo notitia divinae erga nos voluntatis, tamen sola fides tertio modo accepta est vera piorum fides: lib. 3 cap. 2 ¶ 9. Cur ergo Apostolus I Corinth. cap. 13 postquam de miraculorum 15 fide locutus erat, subiungit: Nunc manet fides spes charitas, tria haec, si non est eadem fides miraculorum et iustificans.
59° Vera fides semel habita amitti non potest, et ideo soli electi fide vera donantur: lib. 3 cap. 2 ¶ 11 et 12. Idem Iovinianus. Nota mysterium plusquam haereticum.
60° Vere fidelis non est qui non certo statuit sibi Deum esse propitius, nec recta fides est, nisi cum omnibus dubiis depositis, tranquillis animis audeamus nos in cospectu Dei sistere: lib. 3 cap. 2 ¶ 15 et 18 et 38. Ergo sanctus Iob, qui verebatur omnia opera sua, et S. Paulus qui non audebat seipsum iustificare, etiamsi nihil sibi conscius esset, et omnes sancti Patres, qui inter spem et metum ambularunt et nos ambulare docuerunt, misere damnati sunt?
61° Promissiones divinae conditionales non sunt, nec nos ad opera remittunt mandatorum, sed absolute vitam per Christum pollicentur: lib. 3 cap. 2 ¶ 29. At contrarium in cap. 19 Matthaei habetur: »Si vis ad vitam ingredi, serva mandata«.

f. 349v

62° Sara multis modis peccavit, cum ancillam suam viro supposuit, Rebecca autem variis faudibus et imposturis Dei veritatem corrupit, dum malo artificio filii benedictionem procurar, maritum decipit, filium mentiri cogit: lib. 3 cap. 2 ¶ 31. Idem Faustus Manichaeus, Adimantus et ceteri, quos D. Augustinus refellit lib. 22 contra Faustum, et 1o libro et 2o contra adversarios legis.
63° Quod Scholastici tradunt lib. 3 dist. 25 charitatem esse priorem fide et spe, merum est deliramentum: lib. 3 cap. 2 ¶ 41. Nota mendacium. Nam Scholastici solum de fide et spe formata haec docent, Calvinus vero ita refellit quasi de fid quacumque intellegi debeat.
64° Lombardus duplex spei fundamentum iacet: Dei gratiam et operum merita. Quis merito tales bestias non exsecratur? lib. 3 cap. 2 ¶ 43. O superbum caput! Nonne D. Augustinus in Psalm. 31 dicit eos qui bonam conscientiam non habent, nihil sibi sperare posse nisi gehennam? Et Psalm. 4 nonne legis: Sacrificate sacrificium iustitiae, et tunc sperate in Domino? Quid [ø] contra latras?
65° Omnis rationis specie caret eorum deliramentum, qui certos dies suis neophytis praescribunt, pero quos se in poenitentia exerceant, quibus demum transactis in evangelicae gratiae communionem ipsos admittant. De plurimis Anabatistarum loquor, eorumque sodalibus Iesuitis: lib. 3 cap. 2 ¶ 2. At nonne Cyprianus erat Anabaptista, qui: Poenitentiam, inquit, agunt iusto tempore, deinde ad exomologesin veniunt et per manuum impositionem ius communionis accipiunt. 66° Ab uno Augustino sumant lectionem, si quid de sensu antiquitatis habere volunt. Porro inter illum et nos hoc discrimen videri potest, quod ipse morbum concupiscentiae tunc demum peccatum fieri docet, cum pravae appetitioni cedit voluntas, nos autem illud ipsum pro peccato habemus, quod homo [sine] aliqua omnino cupiditate cotnra Dei legem titillatur, nec ipsam pravitatem quae huiusmodi nobis cupiditatem ingenerat, asserimus esse peccatum: lib. 3 cap. 3 ¶ 10-12. At nos malumus cum Augustino quem tu tantopere laudas et a quo levissime recedis, quam tecum sentire.
67° Duae sunt poenitentiae partes: mortificatio et vivificatio quarum prior est timor et dolor, qui infertur ex consideratione divinae iustitiae, posterior est studium bene vivendi, quod oritur ex consideratione divinae misericordiae. Quare iepte sophistae scholastici tres faciunt partes poenitentiae: contritionem, confessionem et satisfactionem: lib. 3 cap. 3 per totum et cap. 4 ¶ 1 et deinceps. Nota totum caput 4 huius libri ita refertum esse conviciis et mendaciis, ut si ea tollantur, nihil fere sit remansurum. Inter alia dicit [¶ 1] in libris catholicorum mirum silentium esse de interiore mentis renovatione, et solum de externis exercitiis eos loqui, cum de poenitentia agunt. Putasne frontem habere istum qui haec dicit?
68° Si ab his conditionibus contritionis, confessionis et satisfactionis pende- ret peccatorum remissio, nihil in nobis miserius et deploratius esset: lib. 3 cap. 4 ¶ 2. Valde bene cohaeret cum hoc articulo id quod Calvinus habet lib. 3 cap. 3 ¶ 20, ubi: Peccatorum, inquit, remissionem offert Deus, resipiscentiam vicissim stipulare fere solet. Ubi clare dicit sine poenitentia nulli contingere

f. 350r

peccatorum remissionem Conatur quidem se postea extricare, sed magis se semper intricat. Si enim poenitentia necessaria est, certe ab ea dependet peccatorum remissio, non autem a sola fide.
69° Confessio non est iuris divini, cum praeceptum confessionis ab Innocentio III Pontifice primum prodierit: lib. 3 cap. 4 ¶ 7.
70° mentiuntur sophistae cum dicunt Christum apostolos iussisse, ut Lazarum resuscitatum solverent: non enim apostolis, sed Iudaeis ceteris hoc dictum fuit: lib. 3 cap. 4 ¶ 5. At D. Augustinus tract. 49 in Ioannem docet 5 hoc cum catholicis, quem tamen Calvinus solum sequendum dicit.
71° Confessio peccatorum quae hominibus fit, in usu olim fuit ut politica disciplina ab episcopis instituta: lib. 3 cap. 4 ¶ 7.
72° In confessione privata libertas est, ut is solum confiteatur, qui cupit, et tot peccata detegat quot vult, et ei confiteatur qui vult: lib. 3 cap. 4 ¶ 12.
73° Nemini competit clavium potestas, nisi Spiritum sanctum prius acceperit, nemo clavius uti potest nisi Spiritum sanctum habeat: lib. 3 cap. 4 ¶ 20.
74° Oblique insinuant papistae Spiritum sanctumq ui est author et moderator clavium, errare posse: lib. 3 cap. 4 ¶ 20. Dicito nobis, nasute, ubi hanc impietatem in sanctis catholicis olfecisti. Cur nihil profers, ut videamus an veritatem dicas?
75° Perniciosa est doctrina de satisfactione per opera poenitentiae: lib. 3 cap. 4 ¶ 25 et deinceps. Longe aliter docet D. Cyprianus in sermone de lapsis.
76° Omnia peccata sunt mortalia in infidelibus, fidelibus autem omnia venialia: lib. 2 cap. 3 ¶ 13 et lib. 3 cap. 4 ¶ 28. Cur ergo Matth. 7 quaedam peccata festucis, quaedam trabibus comparantur?
77° Semper cum remissione culpae coniuncta est totius poenae relaxatio: lib. 3 cap. 4 ¶ 30. Cur ergo 2Reg. 12 Davidi dicitur: »Transtulit Dominus peccatum tuum, verumtamen filius qui natus est tibi, morietur«?
78° Omnes fere veteres quorum libri extant, aut in hac parte lapsi sunt ubi de satisfactione agunt, aut nimis aspere et dure locuti sunt: lib. 3 cap. 4 ¶ 38. O alterum Sirach, qui renovavit sapientiam de corde suo [Eccli. 50,29].
79° Indulgentiae quibus merita sanctorum fidelibus applicari dicuntur loco propriae satisfactionis, impia figmenta sunt: lib. 3 cap. 5 ¶ 1, 2, 3 et 4 et 5.
80° Purgatorium exitiale sathanae commentum est, quod Christi crucem evacuat, quod contumeliam Dei misericordiae non ferendam irrogat, quod fidem nostram tabefacit et evertit: lib. 3 cap. 5 ¶ 6. Non igitur purgatorium te, sed profundissima gehenna suscepit. Miro sane apparet ignorantia vel malitia in Calvino, qui lib. 3 cap. 5 ¶ 10 dicit veteres de purgatorio nihil esse locutos, cum tamen apertissime purgatorium fateatur D. Gregorius Nyssenus in oratione de mortuis, Ambrosius Psalm. 36 et serm. 2 in psalm. 118, Hieronymus in fine Comment. in Isaiam, Augustinus 21 Civit. cap. 13 et 14 et lib. 2 de Genesi contra Manichaeos cap. 20 et in psalm. 37 et lib. 50 homiliarum 16, Gregorius pontifex lib. 4 Dialog. cap. 39 et in psalm 3. poenitentialem.
Ibidem Calvinus arguit Augustinum et S. Monicam matrem, quod illa anile votum habuerit, ut pro se oraret[ur?] ad al-

f. 350v

tare, cum defuncta esset, ille autem temere id fecerit et ab aliis fieri voluerit. Sed vae tibi, hostis sanctorum.
81° Opus de historia Macchabaeorum liber canonicus non est: lib. 3 cap. 5 ¶ 8. Longe aliter Cyprianus in lib. de exhortatione martyrii circa finem.
82° Superstitione et praepostero zelo non caruit factum Iudae Macchabaei, quod oblationem iussit pro mortuis in Ierusalem fieri: lib. 3 cap. 5 ¶ 8. Perge, fidelis Manichaee, facta Sanctorum Veteris Testamenti carpere.
83° Ante 1300 annos usu receptum fuit, ut precationes fierent pro defunctis, sed veteres fateor in errorem lapsos fuisse: lib. 3 cap. 5 ¶ 10. Nonne haec sola confessio sufficit, ut incredibilis temeritatis fuisse Calvinus ab omnibus credatur?
84° Iustificatio est acceptio, qua Deus nos in gratiam receptos pro iustis habet, eaque in peccatorum remissione ac iustitiae Christi imputatione sita est: lib. 3 cap. 11 ¶ 2. At Apocal. ultimo sic accipi non potest cum dicit: Qui iustus est, iustificetur adhuc, qui nocet, noceat adhuc.
85° Cum iustitia fidei nullo modo sociari potest operum iustitia, nec solum opera quae fiunt naturae viribus, sed omnia alia quovis ornantur titulo, excludit fidei iustitia: lib. 3 cap. 11 ¶ 13 et 14. At Tom. 3: factores legis iustificantur apud Deum, et Iacob. 2: ex operibus iustificatur homo, non ex fide tantum.
86° Ac ne Augustini quidem sententia per omnia recipienda est, qui gratiam ad iustificationem requirit, qua in vitae novitatem per Spiritum regeneramur: lib. 3 cap. 11 ¶ 15. Hic etiam Augustinus deficit, quem solum sibi servare solet. 87° Omnia hominum opera, si secundum dignitatem considerantur, nihil nisi inquinamenta sunt et sordes, nec ullum a sanctis exire potest opus, quod non meratur iustam opprobrii mercedem: lib. 3 cap. 12 ¶ 4 et cap. 14 ¶ 4. Ergo apostolorum praedicatio, martyrum praecatio, Deiparae preces et similia omnia inquinamenta et sordes fuerunt? O linguam praescindendam!
88° Perniciosam hypocrisin docuerunt qui haec duo simul iniunxerunt: humiliter coram Deo de nobis sentiendum et iustitiam nostram aliquo loco habendam, ita ut in ea aliqua fiducia constitui possit: lib. 3 cap. 12 ¶ 4,5 et 6 et cap. 14 ¶ 16. Apostolus autem haec duo simul iniunxit, qui cum nihil se esse sine Dei gratia sentiret, tamen addit et dicit: Bonum certamen certavi, de reliquo reposita est mihi corona iustitiae.
89° Abraham aliquando idolis inservivit: lib. 3 cap. 14 ¶ 11.
90° Nulla ei [ø] possibilia esse opera supererogationis, quum teneatur homo propter Deum facere quidquid ullo modo possit: lib. 3 cap. 14 ¶ 14.
91° Usi sunt, fateor, passim vetusti Patres nomine meriti, sed utinam voculae unius abusu erroris materiam posteris non praebuissent. Qui autem primus nomen meriti humanis operibus ad Dei iudicium comparatis aptavit, fidei sinceritati pessime consuluit: lib. 3 cap. 14 ¶ 2 et seqq. Si nimirum semper tibi similis Patres veteres superbissime contemnis, sed impudentissimum mendacium affinxit ibidem ¶ 6, cum ait catholicos docere moralia opera facere homines gratiosos Deo, antequam Christo inserantur. Quis enim catholicus umquam ita docuit?
92° Non sunt facienda opera bona intuitu mercedis, aut saltem non esset exordium sumendum exhortandi homines ad vitam meliorem a promissione mercedis: lib. 3 cap. 16 ¶ 2 et 3. At Psalm 118 [112]: »Inclinavit cor suum ad servandam legem propter retributionem.

f. 351r

93° Libertas Christiana in tribus consistit: primum, ut cum fiducia iustificationis nulla legis et operum ratio habeatur, alterum, utopera bona fiant non tamquam examinanda ad regula legis, sed tamquam certo acceptanda a Deo, qualiacumque sint, tertium, ut omnium externarum rerum usus habeatur pro indifferenti, ita ut nulla religione quis tangatur, sive eas usurpet sive non: lib. 3 cap. 19 ¶ 2, 4 et 7. ic accipitur porta illa lata, quae ducit ad perditionem, et non solum licebit iam carnibus vesci feria sexta, sed etiam omittere baptismum, sacram commmunionem, etc., omnia enim talia res externae sunt.
94° Fidelium conscientiae propter libertatem a Christo sibi donatam omnium hominum potestate [sunt] exempta: lib. 3 cap. 19 ¶ 14. Quid igitur apostolus ad Rom. 13 iubet: ut oboediamus principibus non solum propter naturam, sed etiam propter conscientiam?
95° Prophetia quae Baruch inscibitur, incerti est authoris: lib. 3 cap. 20 ¶ 8. Nos potius conciliis sacris Florentino et Tridentino credimus.
96° In Sampsone cum ait: »Robora me Domine, ut ultionem sumam de inimicis meis, vitiosa cupiditas vindictae damnata est: lib. 3 cap. 20 ¶ 15. Longe aliter docet Augustinus lib. 1 Civit. cap. 21, ubi Sampsoni divinitus inspiratum dicit ut sic ageret.
97° Christus sanctuarium Dei ingressus ad consummationem usque saeculorum solus populi eminus in atrio residentis vota ad DEum defert: lib. 3 cap. 20 ¶ 20. Ergo nec sanctissima Deipara nec ullus aliorum sanctorum in coelum ingredi potuit. Vae tibi, hostis Sanctorum!
98° Non minus profanatur Christi intercessio, dum mortuorum precibus et meritis miscetur, quam si ea penitus omissa soli mortui in ore erunt, quod faciunt papistae, in quorum litaniis, hymnis et orationibus sanctis mortuis honor defertur, nulla Christi mentione facta: lib. 3 cap. 20 ¶ 21. Perge mendax hostis Sanctorum, nonne litaniae inchoantur per: Christe eleyson, et similiter finiuntur? Nonne omnes hymni terminantur per: glora tibi Domine?
99° Horrendum est sacrilegium, in quo plurimi sanctos et salutis suae praedices invocant: lib. 3 cap. 20 ¶ 22. At D. Basilius in oratione in martyres hoc sacrilegium non timuit, ubi sanctos martyres communes humani generis custodes appellavit, et legatos apud Deum potentissimos.
100° Nulla nobis cum sanctis mortuis esse potest commercium, ac ne illis quidem nobiscum, cum illi nec videant nec audiant quid agamos vel dicamus, etsi una nobiscum fide coniuncti sunt: lib. 3 cap. 20 ¶ 24. Rursum sanctos gloria et beatitudine frui negat Calvinus, quibus adhuc fidem tribuit, quae propria est viatorum. Patetur in haec eadem ¶ Calvinus, quod sancti forte orant in genere pro omnibus eletis, sed nullo modo admittit, quod in particulari pro isto vel illo supplicent.
101° Easdem preculas iterare, quod fit in papatu, est tempus frustra terere et Deum pueriliter illudere: lib. 3 cap. 20 ¶ 29

f. 351v

At nos malumus pueri esse ucm catholicis quam sapientes cum haereticis.
102° Cavendum est, ne templis secretam aliquam sanctitatem attribuamus, quemadmodum saeculis aliquot factum est: lib. 3 cap. 20 ¶ 30. At non sine causa templa in Scripturis domus Dei dicuntur, nec sine causa ab antiquis temporibus consecrari aut dedicari summa cum celebritate consueverunt. Unde exstant Augustini et aliorum patrum sermones in dedicationibus templorum.
103° Communes preces in ecclesia vulgari lingua quam omnes intelligunt, fieri debent: lib. 3 cap. 20 ¶ 33.
104° Sex dumtaxat orationis Dominicae petitiones sunt, non septem, ut alii volunt: lib. 3 cap. 20 ¶ 35. Et haec novitas est haereticorum propria. Mentitur autem Calvinus ibidem dicens Augustinum pro se facere, cum ille ubique septem ex Matthaeo enumeret, ut lib. 2 de Sermone Domini in monte, et in Enchiridio cap. 115 et alibi.
105° Causa reprobationis ita est Dei voluntas qui quosdam ab aeterno aeternae morti devovit, ut in peccatum Dei voluntate lapsus sit Adam, et in eo omnes eius posteri, sicut etiam < si > aliqui reproborum verbum Dei audire contemnunt, eorum est pravitas, sed in pravitatem a Deo adducti sunt, ut in eis potentiam suam et severitatem ostenderet: lib. 3 cap. 23 ¶ 2-4 et cap. 24 ¶ 14. Ecce quantum intersit inter D. Augustinum et impium Calvinum. Ille enim peccatum originale causam esse vult reprobationis, ut patet ex lib. 3 caontra Iulian. cap. 18 et in 196? epistola et alibi, hic autem peccatum originale et caetera omnia effectum esse vult reprobationis, quo nihil magis impium potest excogitari.
106° Stultum et temerarium est inquirere quo in loco sint animae sanctorum, et in gloria fruantur necne, cum Scriptura ubique iubeat pendere ab exspectatione adventus Christi, et gloriam ac coronam eousque differat. Contenti simus his finibus divinitus praescriptis animas piorum militiae laboribus perfuntos in beatam quietem conscendere, ubi cum felici laetitia fruitionem promissae gloriae exspectant: lib. 3 cap. 25 ¶ 6. An non tu plusquam stultus et temerarius es, qui definis animas piorum nondum frui coelesti gloria, cum tamen hoc inquirere stultum et temerarium esse dixeris.
107° Poena damnatorum erit sentire sibi Deum natum adversarium et ab eo gravissime terreri, etsi nobis per res corporeas ea poena significatur, ut per tenebras, fletum, stridorem dentium, ignem inextinguibilem: lib. 3 cap. 25 ¶ 12. At vere corporeum ignem in gehenna esse, et eo corpora damnatorum punienda testantur D. Augustinus lib. 21 Civit. cap. 10 et D. Gregorius 4 Dialog. cap. 42, et Calvinus iam experitur.
108° Soli Deo permittenda est cognitio Ecclesiae suae, cuius fundamentum est arcana illius electio, quam etiam Deus mirabiliter quasi in latebris servat: lib. 4 cap. 1 ¶ 2. Sit quidem Calvini synagoga in latebris, certe Christi Ecclesia est civitas in monte posita, quae abscondi non ptoest, ut ait D. Matthaeus, et D. Augustinus exponit lib. de Unitate Ecclesiae cap. 24.
109° Dupliciter sacrae Litterae de Ecclesia loquuntur, interdum cum Ecclesiam nominant, eam intellegunt quae revera est coram Deo, in qua nulli recipiuntur nisi qui adoptionis gratia filii Dei sunt, et Spiritus sanctificatione vera Christi membra, saepe etiam Ecclesiae nomine universam hominum multitudinem in orbe diffusam intellegunt, quae unum

f. 352r

se Deum et Christum colere profitentur, baptismo initiantur in eius fidem: lib. 4 cap. 1 ¶ 7. Nota hoc interesse inter catholicos et Calvinum, quod Catholici ita visibilem Ecclesiam faciunt, ut etiam improbos modo fidem habeant, velint esse Christi membra vera, licet non vivant secundum veras parte Ecclesiae, et sic non proprie membra, at Calvinus, quia fidem a caritate non separat, improbos omnes non vult esse veras partes Ecclesiae. Deinde Calvinus putat non semper Ecclesiam esse visibilem, ut supra habetur articulo 2, cuius contra- rium docent catholici.
110° Ubicumque verbum Dei sincere praedicari utque audri et sacramenta ex Christi institutione administrari videmus, illic aliquam esse Dei ecclesiam nullo modo ambigendum est. Itaque symbola Ecclesiae dignoscendae duo sunt: verbi praedicatio et sacramentorum administratio: lib. 4 cap. 1 ¶ 9 et 10. Ista signa nimis communia sunt et facile possunt ab omnibus haereticis suae synagogae attribui.
111° Nihil Ecclesiae apud Romanenses in papismo nunc remanet, etsi templum ac sacerdotium ac episcoporum successionem se habere iactent: lib. 4 cap. 2 ¶ 2 et deinceps. In hoc capite secundo libri plurima sunt mendacia. 1° Dicit in Ecclesia Romana non esse verbum Christi et solum humanas leges [¶ 4]. Quod quid magis falsum? 2° Impudentissime depravat locum Cypriani De simplicitate praelatorum [¶ 6]. 3° Sibi ipsi contradicens ¶ 12 ait se non negare quoniam sub Romano Pontifice sint Ecclesiae christianae, quamvis deformatae.
112° Tempore veteris Testamenti non erat Ecclesia apud Pontifices et sacerdotes, quia Esaias et Hieremias et alii prophetae contra eos concionanantur, sicut nec tempore Christi sub Anna et Caipha, aliorum sacerdotum principibus: lib. 4 cap. 2 ¶ 3, 7, 8, 9,10.
113° Antichristum, de quo Daniel et Paulus locuti sunt, Romanum Pontificem esse, lib. 4 cap. 2 ¶ 12 et cap. 7 ¶ 25. At Antichristus exaltabit seipsum super omne quod dicitur Deus: Thessal. cap. 2, Romanus vero Pontifex quando hoc fecit, quando non coluit et adoravit Deum et Christum?
114° Episcoporum, presbyterorum, pastorum et ministrorum [-antium] eadem functio est: lib. 4 cap. 3 ¶ 8. Cur igitur D. Augustinus in epistola dicit episcopatum presbyteratu esse maiorem, cum presbytero numquam liceat ordines conferre, quod semper episcopis licuit?
115° Ius eligendi episcopum non in solis senioribus, sed in toto populo est, praesidere tamen debent seniores electioni: lib. 4 cap. 3 ¶ 15.
116° Non divino more, sed humano factum est, ut presbyteri episcopis minores essent: lib. 4 cap. 4 ¶ 2.
117° Munus diaconi proprium erat olim oblationes fidelium recipere et pauperibus ministrare, legere autem evangelium et calicem in coena porrigere solum ornandi gratia eorum officio adiunctum esse: lib. 4 cap. 4 ¶ 5.
118° Nomen hierarchiae improprium est, nomen autem clerici ex errore aut prava affectione natum est, cum tota Ecclesia cleros, id est haereditas Domini sit: lib. 4 cap. 4 ¶ 4 et 9. Quae haec temeritas est huius impudentis vermiculi, qui tam facile totam Ecclesiam condemnat. Quis enim veterum nomine clerici non est usus?
119° Peccavit antiquitas immodica severitate, quae plus requireret in episcopo quam Paulus, ac praesertim successu temporis coelibatum: lib. 4 cap. 4 ¶ 10.
120° Quod unus sit summus Pontifex, totius

f. 352v

Ecclesiae caput, neque ex Christi instituto neque ex aliqua consuetudine est: lib. 4 cap. 6 ¶ 1 et deinceps.
121° Non est optimum regimen monarchia, et etsi esset in Ecclesia, tamen non esse deberet: lib. 4 cap. 6 ¶ 9.
122° Etsi Pontifex caput Ecclesiae fuisset, tamen non propterea Romanus Pontifex ecclesiae caput est: lib. 4 cap. 6 ¶ 11.
123° Etsi non pugno quin Petrus Romae mortuus sit, tamen episcopum ibi fuisse, praesertim longo tempore, persuaderi nequeo: lib. 4 cap. 6 ¶ 15.
124° Fabulae sunt quae de Simone mago cum Petro disputante narrantur, nec dissimulat Augustinus in epistola 2^a ad Ianuarium, de superstitione disputans, ex opinione temere concepta morem Romae inolevisse, ut eo die non ieiunarent quo palmam retulerat Petrus de Simone:lib. 4 cap. 6 ¶ 15. Siccine fabulam vocas, quae Hegesippus lib. 3 de Excidio Hierusalem et alii Patres innumeri tradiderunt? Sed tuos lapsus in hoc unico articulo videas, primo falso citans epistolam ad Ianuarium cum sit ad Casulanum: secundo mentiris Augustinum loqui de superstitionibus, cum agat de observationibus piis, quae tamen non ubique locum habent, tertio mentiris, cum ais Augustinum docere ex opinione temere concepta morem illum inolevisse, quasi temeraria sit opinio, quod Petrus de Simone palmam retulerit. Nam solum dicit esse opinionem plurimorum, quod propter victoriam Petri Sabbatho Romae non ieiunetur, ubi non vult esse opinionem, an Petrus pugnaverit cum Simone, sed an Petri certament fuerit causa illius ieiunii omittendi. Quarto: dein lib. 4 cap. 7 tot sunt lapsus et mendacia, ut vix numerari possint, ut ¶ 1 dicit [ Iulii legatos fuisse in concilio Niveno, cum tamen constet non Iulii, sed Silvestri fuisse.
Ibidem dicit Athanasium tunc solum fuisse diaconum, et cum episcopo suo Alexandro ad concilium venisse. Ibidem dicit Coelestinum Pontificem obliquo artificio quaesivisse in concilio Ephesino primum locum, et tamen nihil affert, quo id probet, praeter capitis sui temerarium iudicium. ¶ 2 dicit legatos Romanos Leonis praesidisse concilio Chalcedonensi ex privilegio imperatoris, cum ipse Leo millies contrarium testetur. Et ¶ 3 conatur Romano Pontifici detrahere, quia Cyprianus Stephano Pontifici inscitiam obiecit, quasi non sit notum Cyprianum in eo errasse. ]
125° Universale concilium solus imperator olim indicere poterat: lib. 4 cap. 7 ¶ 8.
126° Non ita de episcopo est ut de rege. Hic enim etiamsi non exsequatur, quod proprium est regis, honorem nihilominus ac titulum retinet: lib. 4 cap. 7 ¶ 24 et 25. Nota Calvinum in hoc libro 4 cap. 7 ¶ 22 sentire D. Bernardum unum vere [verum?] sanctum fuisse, quod si est verum, non potest Calvinus vere impius et haereticus non esse, nam extra controversiam est D. Bernardum papistam supra modum fuisse, ut eius vita et libri testantur. Eodem libro 4 cap. 7 ¶ 28 dicit Ioannem XXII Pontificem palam asseruisse animam esse mortalem et simul cum corpore in terra usque ad diem resurrectionis. At pene nullum citat testem nisi Gersonem, eius tamen nullum citat locum. Dein dicit Gersonem vixisse tempore huius Ioannis, cum tamen certum sit ipsum centum annos fuisse posteriorem. Porro Ioannes nihil aliud sentit quam animas Deum non visuras nisi post resurrectionem, quam sententiam ipse Calvinus mordicus defendit.
127° Nullum esse habendum Dei verbum, cui detur in Ecclesia locus, quam quod lege primum et prophetis, deinde scriptis apostolicis continetur: lib. 4 cap. 8 ¶ 8.
128° Neque tota Ecclesia nec generalia concilia neque ullus homo dogma aliquod condere potest, quod necessario a fidelibus credi aut teneri debeat: lib. 4 cap. 2 ¶ 9 et 10.
129° Ecclesia errare potest, nisi ipsum verbum Dei, quod in Scriptura continetur, doceat: lib. 4 cap. 8 ¶ 13, 14, 15 et 16.
130° Concilia etiam generalia errare possunt, et ideo examinanda sunt ad amussim Scripturarum, antequam recipiantur

f. 353r

lib. 4 cap. 9 ¶ 8.
131° Non potest ecclesia vel episcopus leges condere, quae ad Dei cultum pertineant, sed solum politicas, et quae coram Deo conscientias filiorum non ligent: lib. 4 cap. 10 ¶ 1 et seequent.
132° Aquae lustralis usus a spiritu apostolico profectus esse non potest: lib. 4 cap. 10 ¶ 20.
133° Promissio de remittendis ac retinendis peccatis et de solvendo ac ligando, quae habetur Matth. 16 et Ioan. 20, non alio debet referri quam ad verbi ministerium: lib. 4 acp. 11 ¶ 1.
134° Quod vero de solvendo ac ligando habetur Matth. 18, ad solam potestatem excommunicandi et iterum recipiendi ad communionem pertinet: lib. 4 cap. 11 ¶ 2.
135° Ecclesiastica potestas non se extendit ad poenas corporales et mulctas, carceres etc.: lib. 4 cap. 11 ¶ 5.
136° Potestas ecclesiastica non est in uno aliquo homine, sed in sensu seniorum: lib. 4 cap. 11 ¶ 6.
137° Non debent clerici esse immunes et exempti a legibus et potestate civilium magistratuum: lib. 4 cap. 11 ¶ 16.
138° Excusari nullo modo potest immodica veterum austeritas, quae et prorsus a Domini praecepto dissidebat et mirum in modum periculosa erat, cum peccatori poenitentiam solemnem nunc in septem, nunc in octo, nunc in tres annos, nunc in totam vitam indicerent: lib. 4 cap. 12 ¶ 8. Quando cessabit censura huius novi Catonis, qui non e coelo cecidit, sed ab inferis prodiit?
139° Ieiunium non est nmeritorium apud Deum, nec excusari possunt veteres a superstitione, qui ieiunium immodicis laudibus extulerunt: lib. 4 cap. 12 ¶ 19. Cur ergo Dominus Matth. 6 dicit reddendam mercedem ieiunanti a Patri coelesti qui videt in abscondito. Pueriliter labitur vel callide decipit Calvinus in isto capite 12 ¶ 19. Dicit enim Augustinus lib. 30 cap. 3 contra Faustum refellere delirium Manichaeorum, qui ieiunium opus Deo gratum putabant. Sed non ita est, et verba illa, quae Calvinus citat, non sunt Augustini, sed Fausti, verba autem Augustini habentuir cap. 5.
140° Superstitiosa est quadragesimae observatio, neque Christus ieiunavit quadraginta diebus, ut nobis exemplum praeberet: lib. 4 cap. 12 ¶ 20. At longe aliter D. Augustinus epistola 119 ad Ianuarium et alii Patres loquuntur.
141° Quod sacerdotibus coniugium interdictum fuit, id factum est impia tyrannide, non modo contra verbum Dei, sed etiam contra omnem aequitatem: lib. 4 cap. 22 ¶ 23. Dicito nobis, Epicure evangelista, ubi verbum Dei habetur, quod iubeat sacerdotes uxores ducere? 142° Votum perpetui coelibatus illicitum est, lib. 4 cap. 13 ¶ 3. At D. Augustinus lib. de s. Virginitate cap. 30: »Praesumite«, inquit, »fidite, roboramini, permanete, qui vovetis et redditis Domino Deo vestro vota perpetuae continentiae. Vos etiam, qui hoc nondum vovistis: Qui potest capere capiat«.
143° Vota ieiuniorum, peregrinationis ad loca sancta et similia, quibus homines Deo se placere putant, plena sunt manifestae impietatis: lib. 4 cap. 13 ¶ 7.
144° Nulli umquam veterum venit in mentem, quod aliqua sint consilia evangelica. Immo omnes una voce clamant nullam penitus voculam a Christo emissam cui non sit necessario obtenperandum: lib. 4 cap. 13 ¶ 12. At cur domine mendax nullum veterum profers? Nonne Paulus ait I Corinth. 7: De virginibus praeceptum Domini non habeo, consilium autem do. 25 145o Status monachorum non est perfectior communi vita Christianorum: lib. 4 cap. 13 ¶ 12. Quid ergo est quod legis Matth. 19: »Si vis perfectus esse, vade et vende omnia«.

f. 353v

146° Licet iis qui tentantur, nec orando aut implorando a Deo opem recipiunt, votum continentiae violare atque ad coniugium transire: lib. 4 cap. 13 ¶ 17. Longe aliud Augustinus habet in epistola ad Hedibium 199.
147° Verbum, quo sacrametnum conficitur nihil est aliud quam praedicatio evangelii: lib. 4 cap. 14 ¶ 4.
148° Sacramenta nihil sunt aliud quam symbola quaedam externa benevolentiae divinae per fidem apprehensae: lib. 4 cap. 14 per totum.
149° Sacramenta non conferunt gratiam, neque ab eorum perceptione iustificatio pendet: lib. 4 cap. 14 ¶ 14. Hic etiam sua mendacia admiscet cum dicit catholicos fidem non requirere in sacrametnorum perceptione.
150° Duo sunt dumtaxat novae legis sacramenta ordinaria et in usum totius Ecclesiae instituta, baptismus et coena Domini, quibus addi potest manuum impositio, qua Ecclesaiae ministri in munus suum initiantur, quod ideo inter ordinaria sacramenta non numeratur, quia non ad omnes pertinet: lib. 4 cap. 14 ¶ 20.
151° Scholasticum illud dogma, quo tam longum discrimen inter veteris et novae legis sacramenta notatur, perinde ac si illa non aliud quam Dei gratiam adumbraverint, haec vero praesentem conferant, penitus explodendum est. Si quidem nihil splendidius de illis apostolus quam de his loquitur: lib. 4 cap. 14 ¶ 23 et 24. At Augustinus praefatione in Psalm. 73 nonne dicit sacramenta veteris legis promisisse solum Salvatorem, nostra vero salutem ipsam dare? Nonne ibidem ait sacramenta nostra esse pauciora salubriora et faciliora et feliciora?
152° Quidquid de opere operato nugati sunt sophistae, falsum est: lib. 4 cap. 14 ¶ ultima.
153° Baptismus non solum remedium est peccatis praeteritis, sed etiam futuris. Puritas enim Christi in eo nobis collata semper viget, nec ullis maculis opprimitur, sed omnes nostras sordes abluit et abstergit. Itaque quoties post baptismum relapsi fuerimus, sufficit memoriam solum baptismi repetere: lib. 4 cap. 15 ¶ 3.
154° Idem fuit prorsus Ioannis Baptistae ministerium quod apostolis postea demandatum fuit, non enim aliud baptisma faciunt diversae manus: lib. 4 cap. 4 ¶ 7. Cur ergo D. Augustinus lib. 5 contra Donatistas cap. 10 dicit baptismo Ioannis in spem fuisse peccata dimissa, baptismo autem Christi reapse dimitti. Cur etiam Actib. 19 iubentur a Paulo rebaptizari illi,q ui iam a Ioanne baptizati fuerant?
155° Baptismus non tollit peccatum originale, sed solum facit, ut non imputetur, etsi maneat in nobis: lib 4. cap. 15 ¶ 10, 11 et 12.
156o Benedictio aquae baptismi, exsufflatio baptizandorum et similia, quae in baptismo adhibentur, etsi antiquissima sunt, tamen respuenda sunt, ne aliquid Christi institutioni addere videamur: lib. 4 cap. 15 ¶ 19. O tu sceleste, nonne frontem prossus amisisti, cum usum ecclesiae tollere audes, quem ab initio Ecclesiae fuisse confiteris? Quod iudicium de Ecclesia facit? Quem te esse putas?
157o Quod multis [abhinc] saeculis, adeoque ab ipso fere Ecclesieae exordio usu receptum fuit, ut in periculo mortis laici baptizarent, si minister in tempore non adesset, non video quam firma ratione defendi possit: lib. 4 cap. 15 ¶ 20.
158o Mulieri in nullo casu baptizare licet, nec in exemplum trahi debet quod sephora stulta mulier filium circumcidit, in quo multis modis graviter peccavit: lib. 4 cap. 15 ¶ 20, 21, 22. Non mirum.

f. 354r

159° Filii Christianorum sancti sunt, nec egent sacramento baptismi ad salutem, multumque damni invexit illa opinio, quod baptismus aquae sit de necessitate saluti: lib. 4 cap. 15 ¶ 20.

160°

161° Non satis tutum est hoc adimere Deo, ne se infantibus quoquo modo exhibere cognoscendum queat: lib. 4 cap. 16 ¶ 18 et 19. Etiam haec absurditas tibi placuit, ut diceres infantes usum rationis habere?
162° Cum Ioann. 3 dicitur: »Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu sancto«, nulla fit mentio verae aquae, sicut etiam Act. 19 cum dicitur: »et baptizati sunt in nomine Domini Iesu«, nomine baptismi intellegitur solum descensus Spiritus Sancti: lib. 4 cap. 16 ¶ 25 et cap. 15 ¶ 18. Nota quod belle Calvinus Scripturam interpretetur, et quam vehementer cupiat a medio tollere baptismum aquae.
163° Non est in sacramento altaris sub specie panis et vini vera Christi caro et verus sanguis: lib. 4 cap. 17 ¶ 12 et 13. At Cyprianus serm. de Coena Domini: »Panis«, inquit, »iste quem Dominus discipulis porrigebat, non effigie, sed natura mutatus omnipotentia Verbi factus est caro«. D. Dama- scenus lib. 4 cap. 14: »Ipse«, inquit, »panis et vinum transmutatur in corpus et sanguinem Domini«.
164° Multo minus transubstantiatio panis et vini in carnem et sanguinem Domini admittenda est: lib. 4 cap. 17 ¶ 14.
165° At nihilominus per symbola panis et vini verum Christi corpus et sanguis nobis communicatur. Ut enim sol in coelo exsistens radiis suis in terram eminus ad generandos fovendsque foetus suam quodam ad nos traducit communionem carnis et sanguinis Domini in coelo exsistentis: lib. 4 cap. 17 ¶ 11 et 12. Et quale somnium et quam inintellegibile et quam novum nobis proponit, qui catholicam veritatem destruit. Si in hoc subtilissimo mysterio intellectum captivare necessarium est, cur non potius captivabimus, ea credentes quae ab Ecclesia Romana tanto conciliorum patrumque consensu nobis traduntur, quam ea quae Calvinus excogitavit et quae nullo testimonio confirmat, cum sint aeque vel magis difficilia quam superiora.
166° Cum Dominus ait: Hoc est corpus meum, per figurae metonimiam tribuit signo nomen rei significatae, vocatur enim panis corpus Domini, quia signum est corporis Domini: lib. 4 cap. 17 ¶ 21.
167° Non potest caro in duobus locis simul manere, nisi desinat esse caro: lib. 4 cap. 17 ¶ 24.
168° Quod evangelia tradunt, Christum de clauso sepulchro exivisse et clausis ianuis ad discipulos suos introisse, ita accipiendum est, ut prius lapidem a monumento sublatum et fores patefactas intelligamus, dein rursum lapidem in suum locum repositum et fores iterum clausas: lib. 4 cap. 17 ¶ 29. Magnum sane miraculum egredi de sepulchro prius aperto et ingredi in domum foribus antea reseratis. Quid opus erat ut evangelistae haec tam diligenter referrent.
169° Homines peccatores si ad Eucharistiae sacramentum accedant, non vere sumunt Christi corpus, quod tamen sancti et fideles accipiunt. Itaque vana est distinctio manducationis sacramentalis, spiritualis et sacramentalis simul: lib. 4 cap. 17 ¶ 33.

f. 350r

Quid ergo apostolus dicit: »Qui manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit«.
170° Non licet Christum in Eucharistia adorare: lib. 4 cap. 17 ¶ 35. At dicit D. Ambrosius lib.3 de Sacramento cap. 12: »Caro Christi, quam nunc in mysteriis adoramus«, etc.
Vide etiam D. Augustinum in Psalm. 98.
171° Sacramentum Eucharistiae nullam vim habet neque est aliquid, nisi cum accipitur et manducatur: lib. 4 cap. 17 ¶ 37. At Cyrillus in epistola ad Calonsyrium insanire eos dicit qui ita sentiunt.
172° Repositio sacramenti, ut ad aegrotos deferatur, inutilis est, nam aut sine recitatione institutionis Christi aegrotus accipiet, et tunc nihil proderit, aut si iterum recitanda est institutio, frustra sacramentum servatum est: lib. 4 cap. 17 ¶ 39. In hac ipsa paragrapho fatetur Calvinus pro catholicis facere exempla veterum, sed tamen se antiquitatem nihil curare, cum a se stet veritas.
173° Non requiritur ad dignam perceptionem Eucharistiae, ut homo per contritionem, confessionem, satisfactionem ab omni peccato se purgare conetur: lib. 4 cap. 17 ¶ 41. Nota mirabilem cohaerentiam Calvini sententiarum. In hoc capite 17 ¶ 33 dicit peccatores cum coenam Domini percipiunt, non percipere corpus Domini, sed verum panem, deinde ¶ 40 dicit quod si cibus spiritualis et sanctus in animam inciderit malitia pollutam, maiori ruina eam praecipitari. At ¶ 41 et 42 dicit hunc cibum nihil prodesse sanis et iustis, sed esse pharmacum aegrotorum, vitam mortuorum, et breviter a solis peccatoribus percipiendum.
174° Quod ad externum actionis ritum spectat, in manum accipiant fideles eucharistiam vel ore, calicem in diaconi manum reponant an proximo tradant, an panis sit fermentatus an azymus, nihil refert: lib.4 cap. 14 ¶ 43. Nota hic duo: primum insignem superbiam: fatetur enim Calvinus non longe ab aetate apostolorum incepisse ritus, quibus Ecclesia Romana utitur, et tamen nihil eos facit et se solum sapere putat. Secundum: mendacium apertum dicit: Nam ¶ eodem ait primum fuisse Alexandrum Pontificem qui azymo uti coepit, quasi Dominus ipse non azymo consecrarit.
175° Sub utraque specie omnibus fidelibus necessario communicandum est, nec verum est quod dici solet, per concomitantiam totum esse Christum sub una specie: lib. 4 cap. 17 ¶ 47.
176° Missa non est sacrificium, neque opus quod ad Deum promerendum vel peccata expianda valeat: lib. 4 cap. 18 ¶ 1. Augustinus lib. 22 Civit. cap. 8 simul sacrificii et missae privatae meminit. Et quomodo etiam sit opus utilissimum contra demonem animaeque vexaeque vexationis: »Obtulis«, inquit, »unus sacrificium corporis Christi, et illa vexatio sibi protinus Deo miserante cessavit«.
177° Missae privatae illicitae sunt, id est missae, in quibus sacerdos solum communicat, etiamsi multi alioqui intersint: lib. 4 cap. 18 ¶ 7 et 8.
178° Quod aliqui sunt in Ecclesia sacerdotes, nullo modo demonstrari potest ex verbo Dei: lib. 4 cap. 18 ¶ 9 et 12.
179° Excusari non posse arbitror veteres, quin aliquid in actionis modo peccaverint. Imitati sunt enim Iudaicum sacrificandi modum magis quam aut ordinaverat Christus aut evangelii ratio sinebat: lib. 4 cap. 18 ¶ 11. Iterum superbissimus hic homuncio totam antiquitatem reprehendit.

f. 355r

Anno Domini

180° Confirmatio qua utuntur papistae, non est sacramentum, gratiam Dei conferens, sed oleum diaboli mendaciis pollutum: lib. 4 cap. 19 ¶ 5, 6, 7 et 8. Ita furit diabolice Calvinus in hoc cap. 19, ut fere arreptitius videatur, nec dubium esse possit, quin diabolus valde oderit haec sacramenta, quae hoc loco Calvinus e mundo tollere conatur.
181° Olim confirmatio nihil erat aliud, quam ritus quo pueri coram episcopo catechismum recitabant, nec veteres cum de sacramentis loquuntur, plura agnoscunt quam duo, baptismum videlicet et coenam Domini. Quando autem Augustinus nominat confessionem, nihil aliud vult esse quam orationem: lib. 4 cap. 19 ¶ 12 et 13. Quod autem splendide mentiatur Calvinus patet vel ex uno Cypriano, qui lib. 2 epist. 3 de confessione loquens: »Tunc«, inquit, »plene sanctificari et esse filii Dei possunt, si sacramento utroque nascantur«, Augustinus quoque lib. 5 contra Donatistas cap. 20 sacramenta quattuor enumerat et in his Dei consecrationem.
182° Nullum est sacrametnum poenitentiae praeter baptismum. Quando vero Hieronymus ait poenitentiam esse secundam tabulam post naufragium, quia plane impium sit excusari non potest: lib. 4 cap. 19 ¶ 17.
183° Nullum est etiam sacramentum extremae unctionis: lib. 4 cap. 19 ¶ 18 et seqq.[ø] 184° Novitium est inventum, septem esse ordines ecclesiasticos, de quo nusquam alibi quam apud ineptos istos rabulas, sorbinistas canonistas legitur, quia etiam minores ordines primitivae Ecclesiae incogniti fuerunt, et multis postea annis excogitati: lib. 4 cap. 19 ¶ 24 et 27. At omnes septem ordines enumerat S. Cornelius papa apud Eusebium lib. 6 Histor. Exorcistas autem, quos maxime Calvinus ridet, numerat inter ordines Ecclesiae D. Ignatius in epist. 12, Concilium Carthaginense 4, Sulpicius in vita S. Martini, quem exorcistam a Sa. Hilario ordinatum refert.
185° Clericorum tonsura in coronae modum et res nova est, et nihil in se mysterii continet, solum enim tondere vel radere caput clerici utebantur ne quam effeminati cultus speciem prae se ferrent: lib. 4 cap. 19 ¶ 25, 26 et 27.
186° Ritus ac ceremoniae quibus ordinantur presbyteri, diaconi, subdiaconi in ecclesia Romana nihil penitus valent, nec eadem modo sunt horum ordinum officia, quae erant olim: lib. 4 cap. 19 ¶ 28, 29, 30, 31, 32 et 33.
187° [198o ø] Matrimonium non est sacramentum nec pro sacramento ante Gregorii tempora habitum est: lib. 4 cap. 19 ¶ 34. At D. Augustinus lib. 1 de Nuptiis et concupisc. cap. 10 non semel sed per ter matrimonium sacramentis annumerat. Quid ergo tam impudenter mentiris?
188° Leges illae ecclesiasticae, ne itner cognatos usque ad septimum gradum matriominia contrahantur, ne viro qui adulteram repudiavit, alteram ducere liceat, ne spirituales cognati mutuo copulentur, ne a septuagesima usque ad Pascha aliisque certis temporibus nuptiae celebrentur, ut matri- monia inter adulescentulos iniussu parentum contracta firma sint et rata: partim in Deum impia, partim in homines iniquissimae sunt: lib. 4 cap. 19 ¶ 37.

206 David Georgius

1556

unus ex praecipuis Anabaptistis fuit, qui non contensus haereticus esse, etiam haeresiarcha fieri voluit. Is enim in Holandia natus sordidis parentibus, cum in prima aetate vitri pingendi

f. 355v

< Anno Domini >

artem secutus esset, postea animum ad maiora aaplicuit, et quamvis latinae lingae et omnium aliarum nisi patriae imperitus esset, multos libros scribere et se pro eximio propheta atque unico Dei filio venumdare aggressus est. Obiit Basilieae anno 1556 et post annos duos ibidem cadaver eius cum imagine et libris publice crematum fuit. Hi errores eius fuere praecipui:
1° Omnis doctrina hactenus a Deo tradita per Moysen, prophetas, Iesum Christum, Apostolos et Evangelistas vana est et inutilis ad veram et perfectam consequendam beatitudinem felicitatemque: atque in eum finem solummodo data est, ut homines quasi pueros in officio contineret, donec inciperet David Georgius, qui doctrinam perfectam et efficacem afferret.
2° David Georgius est verus Christus et Messias, Patrisque filius carissimus, natus non ex carne, sed ex Spiritu Sancto et ex Spiritu Christi.
3° Christus post mortem non vere resurrexit in carne, sed carne ad nihilum redacta quodam in loco sanctis omnibus incognito servatus est hactenus, et nunc Davidi incognito seu Georgio totus est traditus atque in eius animam infusus.
4° David Georgius domum Israelis et veros Levi filios una cum vero Dei tabernaculo instauraturus est, non cruce morte rebus adversis, ut ille alter Christus, sed clementia amore et gratia.
5° David Georgius absolute potest peccata remittere et retinere, salvare et damnare, et ipse est qui in extremo die totum mundum iudicabit.
6° David Georgius Dei carissimus filius non humano more et crasse dicit pergere hominum salutem, ut olim Christus Iesus faciebat, sed in spiritu et abscondite, ita ut nemo intellecturus sit, nisi qui Davidi Georgio fidem habuerit eumque secutus fuerit.
7° Ecclesia quam Christus et apostoli fundaverunt penitus corruit iam et periit, ex quo apparet eam non fuisse veram illam Ecclesiam contra quam portae inferi praevalere non possunt, sed Christum id praedixisse de Ecclesia per Georgium Davidem congreganda, in quem unus Christus et apostoli semper spectarunt.
8° David Georgius est maior Ioanne Baptista et omnibus sanctis, atque etiam ipso Iesu Christo, qui de Maria natus est. Ille enim per mulierem in carnem venit, David autem Georgius de Spiritu Sancto totus coelestis est. Itaque ipse est ille minimus, de quo Iesus dixit: »Qui minor est in regno coelorum, maior est illo«.
9° Omne peccatum in Patrem et Filium remitti potest, quod autem in Spiritum sanctum, id est in Davidem est, no potest remitti. Ex quo etiam apparet ipsum esse Christo maiorem.
10° Matrimonium liberum esse debet, eo quod neminem uni mulieri adstringi cum procreatio liberorum sit communis iis, qui Davidis Georgii spiritu renati sunt.
Haec omnia ex libro quodam descripsimus, quem rector et academia Basileensis edidit de vita et morte Davidis Georgii, qui liber Antverpiae excusus fuit anno 1560. Eadem refert Surius in Commentario anni 1556.

207 Michael Servetus

1532

Hispanus cum erat annorum 25, summum se prophetam orbis iactare ausus fuit. Si Calvino credimus lib. 4 Institutionis cap. 16 < ¶ 29 >. Idem libros suos 7 quos de erroribus Trinitatis iscripsit, anno 1532 in lucem edidit, ut Surius testatur in commentario
_______________

f. 356r

< Anno Domini >

huius anni. Tandem a Calvino cuius antea frater et collega fuerat, Genevae igni traditus est, cuius rei historiam Calvinus ipse conscripsit.
Hi praecipui eius errores sunt:
1° Nulla est in Deo naturalis generatio vel spiratio: lib. 5 de Trinitate pag. 189.
Idem Sabellius.
2° Non est in Deo personalis distinctio nisi inter invisibilem Patrem et visibilem Filium, in responsione ad articulum 1 articulorum 38 a Calvino collectorum.
3° Omnes qui Trinitatem statuunt in Ecclesia Dei tritheistae et ver athei sunt: lib. Trinit. 1 pag. 30. 4° Christus est filius Dei, quatenus genitus est a Deo in utero Virginis Mariae, idque non solum virtute Spiritus Sancti, sed quia Deus ex sua substantia illum genuit, lib. 1 de Trinitate pag. 17, 18 et lib. 2 pag. 73 [ø].
6° Non licet baptismum suscipere nisi anno trigesimo, qua aetate Christu baptizatus est: testis est Calvinus lib. 4 [Institutionis] cap. 16 [¶ 29].
7° Deus in ligno lignum est, in lapide lapis, veram habens in se ligni, lapidis et rerum externarum naturam, Servetus in epist. 6 ad Calvinum.
8° Nulla est inter Verbum et Spiritum sanctum naturalis differentia, in Dialog. 1 [Tinitat.] pag. 229.
9° Verbum Dei ab initio fuit idealis ratio quae hominem Christum iam repraesentabat: lib. 3 de Trinit. pag. 92. 10° Non potest commiti peccatum mortale ante annum vigesimum, ita refert Calvinus artic. 37 ex libris Serveti desumpto. Eandem haeresim eodem fere tempore docuit Ioannes Campanus Germanus, et nunc in Transsilvania latissime regnat, ubi ministros sathanae sanctos Patres, Basilium et similes qui Trinitatem praedicavberunt et sophistas vocant.

208 Tritheitarum

1561

nova haeresis in Polonia exorta est anno 1561, teste Surio in Commentario, quae directe pugnat cum haeresi Serveti.
Sunt autem huius novae haeresis hi errores praecipui:
1° Pater Filius et Spiritus sanctus tres omnipotentes, tres essentiae sunt.
2° Filius Deus est secundarius et Patre minor.
3° Symbolum Athanasii symbolum est Sathanas.

209 Caspar Svenckfeldius

unus ex praecipuis confessionalistarum, qui tamen multa nova dogmata excogitavit et sectatores plurimos habet, qui ab ipso Swenckfeldiani dicuntur. Hi proprii eius errores sunt:
1° Humana Christi natura post ascensionem in divinam mutata est, Staphylus in libro de Concordia Lutheranorum.
2° Fides charitas et iustitia, quibus homo iustus efficitur, divinae naturae particulae sunt: ibidem.
3° Solo Spiritu Sancto contenti esse debemus, sacramenta autem et vocale verbum tamquam accidentalia reiicienda sunt.
4° Eorum verborum »Hoc est corpus meum« hic est sensus: corpus meum hoc, nimirum panis seu cibus, quia ut panis et cibus reficit, teste Canisio praefat. lib. 1 Corruptelae verbi Dei.

210 Andreas Osiander

1563

alius ex principibus Confessionalistarum, qui tamen propter certa dogmata aliis Confessionalistis haereticus est, et propriae familiae caput. Coepit autem proprium dogma condere anno 1551.

_______________

f. 356v

Hi sunt eius errores Surio teste:
1° Charitas iustitia et sapientia, non tamen fides, quibus homo iustus et sapiens est, sunt ipsa Dei essentia, Staphylus lib. de concordia et discordia Lutheranorum.
2° Christus solum secundum divinam naturam est hominis iustificator, Staphylus, ibidem.
3° Homo cum sit imago Dei, efficitur eadem imago Dei, quae est Christus filius Dei: ibidem.

211 Franciscus Stancarus

a quo Stancariani, unus etiam est ex Confessionalistis, sed hoc proprium habet, quod dum nimis ardenter Osiandrum defendit, in alterum extremum incidit, ac docet Christum solum secundum humanam naturam esse mediatorem ac iustificatorem. Ideo autem coniunctum esse Verbum naturae humanae, ut ea possit perferre passionem, ut patet ex eius libro de Trinitate et Mediatore Christo.

212 Andreas Musculus

et ipse nobilis in Confessionalistis, ut Osiandrum et Stancarum simul refelleret, illud excogitavit, videlicet divinitatem Christi simul cum humanitate in cruce passam et mortuam esse. Auctor est Staphylus lib. de concordia et discordia Lutheranorum et Lindanus in Dialogo Dubitantii.

213 Ioannes Brentzius

neque hic minimus inter Confessionalistas, qui etiam adhuc forsan vivit, haec propria habet:
1° Hominem in hac vita esse iustum iustitia essentiali, qua etiam ipse Deus iustus est, Brentzius in epistola ad ducem Wirtemberg. edita anno 1552.
2° Christihumanitatem ab ipsa incarnatione semper ubique fuisse ubi est Verbum, in coelo et in terra, in inferno, in omnibus aliis locis, Brentzius in enarratione evangelii de Ascensione Domini. Contra hunc errorem scripsit Beza lib. de omnipresentia carnis Christi contra Brentzium.
3° Descendere ad inferos nihil esse aliud quam prorsus interire, in Catechismo anni 1551.

214 Libertini

haeretici sunt nostris diebus exorti et sic appellati a libertate evangelica quam iactant, quos et Calvinus in libro contra Libertinos quintinistas appellat, quod Quintinus sartor Piccardus eam haeresim per Galliam disseminaverit. [ Pessimus iste Quintinus omnibus apostolis contumeliosa nomina excogitavit, Petrum appellans negatorem, Paulum vas confractum, Ioannem iuvenem stolidum, Matthaeum foeneratorem. Talis enim modestia decet novos evangelistas. ]
1° Docent: licere simulare et dissimulare fidem religionemque et cum omnibus communicare.
2° Scripturas non esse magni faciendas, sed Christum vivificantem sufficere.
3° Unus est tantum Spiritus immortalis, qui omnia in omnibus operatur, et animae nihil sunt.
4° Deus est causa peccatorum.
5° Christus non alia ratione redemptor est, quam quod tamquam typis nobis propositus est, in quo contemplentur quae ad salutem necessaria sunt.
6° Resurrectio in hominibus piis iam facta est, cum anima eorum evaserit iusta et idem spiritus cum Deo, nec alia exspectanda est.
7° Matrimonia solvi possunt, cum uxor viri taedere coeperit, vel contra vir uxoris.
8° Promiscuus concubitus licitus est, modo utraque pars sit contenta.
9° Spiritualis regeneratio in eo consistit, ut nec peccati remorsu nec iudicii terrore homo tangatur, huc homines adducit fides illa specialis, quam Calvinus tantopere laudat.
10° Christus non vere obiit in cruce, sed opinione tantum. Haec omnia de Libertinis Calvinus in libro cotnra eos edidit, quamvis credibile sit ab ipso eos
_______________

f. 357r

< Anno Domini >

ortum ducere, sicut Anabaptistae a Luthero.

215 Minsitri

qui in Hungaria sanctissimae Trinitatis et Dominicae incarnationis mysterium et baptismum pervulorum oppugnant, ediderunt duos libros ratione Ministror. Ecclesiar. consentientium, quos Ioanni II electo regi Hungariae dedicaverunt anno 1567. In his libris errores perniciosissimi continentur:
1° Christus et apostoli praedicaverunt, paulo post suum transitum de hoc mundo verum Christum abolendum per Antichristum, qui docebit adorare Deum trinum et Christum binum: lib. 1 cap. 1. Mentiuntur passim nos dicere Christum verum non esse missum a Deo, datum unctum, natum ex Maria et a Patre, factum Christum et Deum. Et similiter nos dicere Dei filium non esse proprie filium hominis nec a contrario, sed per solam communicationem idiomatum: lib. 1 cap. 1 tractat. de praemonitionibus Christi et apostolorum, de abolendo vero Christo per Antichristum.
2° Simplex doctrina Christi et apostolorum praescribit nobis unum Deum, videlicet Patrem, et unum hominem videlicet Christum. At Antichristus per concilia et Patres de uno Deo fecit Trinitatem et uni altissimo Filium et Spiritum sanctum coaequavit, necnon de Christo duos fecit, unum Deum alterum hominem: lib. 1 cap. 2. Libro 2° docent quomodo Antichristus Ecclesiam Dei et simplicem verbi Dei sensum corruperit.
3° Tempore Ioannis Evangelistae coepit ista Antichristi persecutio. Deinde crecit per Irenaeum, Tertullianum, Origenem, quamquam hic purius docuit, Cyprianum, Basilium, Ambrosium, Chrysostomus, Cyrillum, Hieronymum, Hilarium, Augustinum, sed maxime per Antichristum Romanum et Athanasium, qui coniunctis viribus contra Arium pugnaverunt. Arius autem non verbo Dei, sed igne et ferro superatus est. Reclamarunt autem et restiterunt Ioachimus Abbas, Ioannes Beliardus, Erasmus, Michael Servetus, Ioannes Waldesius, Cornelius Agrippa, Bernardinus Ochinus, Leonardus Abbas, Alphosus Tarraconensis, Valentinus Gentilis, Bozzius, Gregorius Pauli: lib. 1 cap. 3. Item dicunt in concilio sub Gregorio IX a Ioachimo palam convictum fuisse Petrum Lombardum quaternitatis, in quo foedissime labuntur in historia. Cap. 3 de origine et progressu Triadis et reclama- toribus agunt. Hic obiter etiam laudant Alcoranum, quod praeclare de Deo et Christo doceat, etsi dicant non debere legi ad fidem confirmandam.
4° Imagines Trinitatis idola sunt et Antichristi cerebri: lib. 1 cap. 4 de imaginibus Trinitatis.
5° Sophistae Trinitatem verbis fatentur, re autem quaternitatem docent scilicet essentiam et tres personas, item unum Christum verbis praedicant, re autem duos, item asserunt Deum post consummationem saeculi non futurum Christi patrem, et carnem Christi tunc absorbendam iri in Divinitatem, item docent illum Deum aeternum a se ipso esse, non Deum de Deo proprie, ob dique dura videtur illis locutio illa: Deus de Deo, lumen de lumine: lib. 1 cap. 5. Ista sunt vera mendacia, nisi forte per sophistas interregant Calvinum, non Catholicos. Caput 8 explicat, quid generatim sophistae doceant.
6° Augustinus lib. ultimo Trinitatis cap. 14 docet creaturam ex puris naturalibus posse devenire in indistinctam notitiam divinae essentiae: lib. 1 cap. 5. Et hoc est mendacium. Vide ipsum Augustinum cap. 6, quid Augustinus doceat in lib. de Trinitate.
7° Plurima Scripturae loca veteres Patres vane exposuerunt et ad victoriam

f. 357v

detorserunt: lib. 1 cap. 7. Caput 7 ex Annotationibus Erasmi, quae loca Patres ad victoriam detorserunt.
8° Portentosae voces sunt essentia, relatio, substantia, hypostasis: cap. 8 de covibus et phrasibus portentosis.
9° Ridicula doctrina est, cum in Deo distinguuntur absoluta essentialia et relativa: cap. 9 de ridicula doctrina sophistarum de Deo.
10° Deus hoc tempore Ecclesiam repurgaturus hoc modo processit: Primum misit Lutherum tamquam alterum Moysem, cui adiunxit Melanchton et aliso, qui crassiores errores Antichristi revelarent de missa, de indulgentiis et purgatorio. Secundo excitavit Zwinglium, qui etiam repugnante Luthero subtiliores errores detegeret, ut de Eucharistia. Tertio misit Calvinum, petrum Martyrem, Ochinum et alios, qui adhuc maiora et subtiliora docerent. Ultimo excitavit Michaelem Srevetum et ei praecursorem Erasmum attribuit, qui ad radicem errorum securim misit, et ideo Genevae a Calvino combustus est: Lib. 2 cap. 1 docent, quomodo Christus suam Ecclesiam restauret.
11° Augustinus et eius asseclae attribuunt patribus veteris testamenti vitam aeternam, et revera non habuerunt illi spiritualem iustificationem vel regenerationem nec vitam aeternam nisi in spe, auqm postea in plenitudine temporum erant assecuturi. Hic multa involvunt mendacia et absurda. Nam Augustinus non tribuit patribus iustificationem ex vi testamenti [veteris], sed ex vi novi, quod iam tunc operabatur, nec vitam aeternam illos habuisse docet, nisi in spe usque ad Christi resurrectionem. Tunc enim demum cum Christo in regnum coelorum admissi sunt. Si vero illi patres non fuerunt regenerati spirituali regeneratione, ut isti ministri volunt, certe nec in spe nec in re habuerunt vitam aeternam: cap. 2 de discrimine legis et evangelii.
12° [blanco] est Christus homo et dicitur quia verba Dei nobis revelavit, et licet non fuerit ante Mariam, tamen dicitur ab aeterno fuisse apud Padrem, quia ab aeterno fuit in mente et praeordinatione Dei Patris: cap. 3 de < blanco >.
13° Unus Deus altissimus et indivisibilis et ex quo omnia est solus Pater. Verbum autem et Spiritus Sanctus, quibus Deus coelos creavit, sunt voluntas, sapientia et prudentia Dei, sive ipsa iussio et imperium et locutio Dei, quae sunt ipse Deus, sive virtutes Dei non distinctae a Deo, essentia, persona, relatione, etc. Porro Verbum etiam dicitur Christum homo, qui dici potest filius Dei unigenitus, Deus verus de Deo vero, lumen de lumine, et adorari ac invocari potest non tamquam altissimus, sed tamquam altissimi filius. Spiritus Sanctus vero non debet vocari Deus, nec adorari vel invocari, quia Scriptura nihil tale docet: lib. 2 cap. 7 et in disputat. 7 contra Lutherum. explicant Christum dici univenitum et proprium Dei [filium], quia non de viri semine, sed de Spiritu Sancto conceptus est. Item dici Deum verum et Ieova, quia Deus illi communicavit totam deitatem et dedit illi nomen super omne nomen. Communicavit autem non per coaeternam aliquam generationem, sed per unitatem, i. e. per Spiritum sanctificationis, quia dedit illi spiritum sine mensura, et quia dedit illi omnipotentiam: Matth. ultimo, et quia in ipso

f. 358r

habitat plenitudo deitatis corporaliter. Nota autem ex cap. 9 deitatem ab ipsis vocari non essentiam Dei, sed monarchiam, potentiam, authoritatem, quam unam et eandem ponunt in Patre a seipso et in filio a patre. Cap. 5 explicatio superioris confessionis, cap. 6 alia explicatio, cap. 7 alia, 8 alia.
14° Causa errorum de Trinitate fuit ignorantia linguae Hebraicae. Quia enim Hebraica varia nomina ut [blanco] semper Graeci et Latini reddunt per nomen Dei, ideo putatus est filius esse Deus eo modo quo Pater, cum tamen solus Pater sit Deus Ieova, filius autem sit Eloim. Si ipsum Ieovae nomen communicatur filio, quid nobis prodest linguae Hebraicae cognitio et illorum nominum distinctio?
15° Sententia Rabbinorum, qui ilud »Faciamus ad imaginem nostram« volunt esse dictum a Deo ad angelos, sacris litteris est conformius, similiter illud: »Pluit dominus a Domino«, est Hebraismus significans: pluisse Deum a se seipsum: cap. 9, ubi confutant rationes sophistarum et inter cetera asserunt Hilarium numquam fuisse ausum vocare Spiritum Sanctum Deum.
16° Libri Salomonis, ut Proverbia et liber Ecclesiastici non sunt canonici. Cap. 10 confutant testimonia pro aeterna Verbi generatione, cap. 11 explicant primum caput Ioannis Evangel.
17° Hic est sensus principii capitis primi: »In principio«, id est: tempore Evangelii, »erat Verbum«, i. e.: Christus homo, »et Verbum erat apud Deum«, i. e.: notus tunc erat Christus soli Deo, »et Deus erat Verbum«, i. e.: Christus erat iam a Deo altissimo factus Deus, non tamen altissimus, »omnia per ipsum facta sunt«, i. e.: quae spectant ad mundi novam creationem sive instaurationem mundi, »et mundus per ipsum factus est«, i. e.: quoad novam creationem et instaurationem, »et verbum caro factum est«, i. e.: verbum erat homo quidam, non aliqua aeterna persona, est enim Graece [blanco], sicut Lucae 24: propheta potens in opere et sermone [blanco] Lucae 1 [blanco] in diebus Herodis regis.
18° Cum dicitur: »per Christum omnia condita«, etiam angeli throni, etc., intelleguntur omnia instaurata et renovata per Christum. Forte enim sicut Deus imputat peccatum Adae omnibus, ita imputatur peccatum primi angeli reliquis angelis.
19° Quando dicitur: per quem fecit et saecula, intellege nova saecula, i. e. 35 mundi reparationem, et cum additur: »ego hodie genui te«, intellege de resurrectione, ut Act. Ap. cap. 13, et cum additur, et tu, Domine, initio coelum fundasti, refer ista ad Patrem: cap. 13 explicatio [cap.] 1 epistolae ad Hebraeos.

< xx > iidem ministri

anno 1568 Albae Iuliae ediderunt Antitheses Christi veri et Christi falsi, blasphemiis plenissimos, in quibus hi novi errores habentur:
1° Christus falsus habere voluit templa et loca pretiosa, ornata auro gemmis: antithesi 4.
2° Item Patres, concilia scholastici doctores etc.: antithesi 4.
3° Item decimas et bona permulta, quae dicuntur ecclesiastica, suis sacerdotibus dedit, et suos baptizari voluit in templis cum multis ceremoniis: Antithesi 7. Christus autem verus suos ministros pauperes esse voluit et baptismum

f. 358v

in campis et fluminibus administrari. Habet etiam Christus falsus reges et magistratus: Christus autem versus nullum habet gladium in Ecclesia sua.
4° Christus falsus voluit in templis organa et cantum, non tamen Christus verus: Antithesi 8.
5° Christus falsus baptizat etiam nescientes et non credentes: Antithesi 9.

216 Georgius Cassander

librum scripsit de officio viri pii, ubi docet:
1° Omnes qui credunt Scripturis et symbolo apostolorum, esse membra Ecclesiae catholicae, etiamsi aliis dogmatis dissentiant.
2° Non debent Romani Lutheranos, nec Lutherani Romanos hostiliter persequi, sed pacifice inter se vivere.
3° Principes rationem invenire debent, qua inter se Romani et Lutherani conveniant in omnibus, quod fieret si Romani paterentur abusus ceremoniarum suarum emendari, et Lutherani remitterent aliquid de odio contra ritus et ceremonias Romanorum.
4° Donec talis aliqua ratio concordiae inveniatur, debet permitti uniuscuiusque libertas sentiendi, modo in fundamento fidei, i. e. symbolo apostolico perseverent. Scripserunt contra hunc librum Cassiandri Ioannes a Lovanio Catholicus et Ioannes Calvinus haereticus.

217 Erasmus Roterodamus,
etiamsi manifeste pro haeretico damnatus non sit, plurimum tamen ac pene omnium haeresum huius temporis vel auctor vel fautor fuisse videtur. Eius errores praecipuos Albertus Pighius [collegit], et sunt hi:
1° Paulatim, inquit Erasmus in epistola ad episcopum Basileensem, irrepsit consuetudo, quae diem Veneris pisculentem nobis reddidit, ademptus est et Sabbati dies, nunc etiam Mercurii periclitatur. Ob idque genus observatiuncularum videmus homines affligi et denique mori, sibique Christianos videri, cum sint Iudaei. Haec ibi, ubi etiam addit non peccare eum, qui etiam citra necessitatem vescatur cibis prohibitis, nisi in legem humanam.
2° In vita D. Hieronymi sic ait Erasmus: Monachi institutum tempore Hieronymi e longe diversum erat ab hoc, quod hodie videmus ceremoniis obstrictum. Olim enim manebat integra potestas migrandi remigrandique, quo vellent. Ad studium, ieiunia, psalmos et vigilias non cogebantur hominum constitutiunculis. Vestitus non praescriptus, sed suo cuique arbitrio simplex, nonq uam prodigiosa vanitas faceret insignem. Votorum nulla vincula, res manebat integra. Et in libro Supputationum: Cum religio, inquit, pietas sit, quid sonat aliud factitia religio quam fucatam et commentitiam, quales erant religiones gentium, ab hominibus excogitatae. Vide plura in libro de milite Christiano.
3° In methodo studii theologici: »Evolve«, inquit, »obsistat huiusmodi ceremoniis, actum plane erit de evangelica libertate. At certe Baptismus, Eucharistia manuum impositio, ceremoniae sunt in novo Testamento expressae.
4° In dialogo de Peregrinatione

f. 359r

religionis [ø] ergo: »Verum«, inquit, »nonnumquam serio venit mihi in mentem, quo colore possint excusari a crimine, qui tot opum insumunt in templis exstruendis, ornandis, locupletandis, ut nullus omnino sit modus. Quorsum attinet tot baptisteria, tot candelabra, tot statuae aureae!« 
Vide etiam dialogum, qui inscribitur: Convivium Religiosus.
5° Idem in dialogo qui inscribitur »Funus« deridet sonitum campanarum et alia, quae fiunt exsequiis mortuorum.
6° In Enchiridio militis christiani et in annotationibus Novi Testamenti ad illud Hebr 11 [21] »Adoravit fastigium virgae eius« reprehendit cultum crucis aliarumque imaginum Christi et Sanctorum.
7° In colloquio qui inscribitur: Naufragium mire irridet invocationem sanctorum et confessionem auricularem necnon vota quae Sanctis nuncupantur, et peregrinationes ad reliquias, et similia in Enchiridio militis Christiani.
8° In methodo Theologiae: »In libris«, inquit, »scholasticae theologiae audis humana commenta quae, quo proprius [ø] inspicias hoc magis similia insomniis evanescunt. Multa similia lege in Enchiridio et in Annotationibus in Testamentum novum et in singulos tomos D. Hieronymi.
9° In Methodo Theologiae: »Apud me«, inquit, »plus ponderis habet Isaias quam Iudith aut Hester, plus evangelium Matthaei quam Apocalypsis, plus epistola ad Romanos quam ad Hebraeos. In Annotationibus etiam in dubium revocat epistolam Iacobi, secundam Petri, secundam et tertiam Ioannis, illam sententiam I Ioannis capite ultimo ”Tres sunt qui testimonium dant in coelo: Pater, Verbum«, etc.
10° In Matth. dicit Christum fefellisse discipulos etc., tempus et prophanis imposuisse. Item in Supputationibus dicit Paulum pia vafritie titulum arae deorum inscriptae torsisse ad evangelii argumentum. Denique in Annotationibus ad Novum Testamentum dicit evangelistas inderdum memoria lapsos.
11° In Scholiis Tom. 3 D. Hieronymi: »Arria norum«, inquit, »error factio schismaque fuit verius quam haeresis, quod adversariis nostris suis fere numero pares erant, eloquentia doctrinaque superiores«. Et in praefatione in Hilarium: / »Non / audemus«, inquit, »Spiritum sanctum appellare Deum, quod veteres ausi < non > sunt«. Vide ibidem multa alia pro Arianis. Item in illud Ioannis 10: »Ego et Pater unum sumus« conatur ostendere Patrem et Filium et Spiritum Sanctum non esse unum individuum ac proinde numero diferre.
12° In Annotationibus ad Novum Testamentum: »Ubi«, inquit, »receptum est, ut episcopi ditionem prophanam gerant?« Ibidem tyrannides vocat decimarum exactionem. Item quod sacerdotes non pendant tributa reprehendit in Annotationibus ad cap. 17 Matthaei.
13° In Methodo studii theologici: »Quod«, inquit, »dicitur Petro: tibi dabo claves regni coelorum, ad universi Christiani populi corpus pertinet. Vide annotat. in cap. 16 Matthaei et Schol. in tom. 2 D. Hieronymi.
14° In Annotatione ad illud Matthaei 11: »Iugum meum suave est« debacchat

f. 359v

ur in omnes ecclesiasticas institutiones.
15° In libro de Christiano matrimonio: »Profuerit«, inquit, »admonuisse Christianos, ut a votis non necessariis aut etiam inutilibus abstinerent«. Ibidem: »Certe eos, qui clam aut invitis parentibus, quibus lex Dei iubet oboediendum, dedunt sese in id vitae genus, unde non queunt sesemet in posterum extricare, verisimilius est malo afflari spiritu«. Vide etiam Dialogum familiarem, / qui / Eubuli et Catharinae, [qui Virgo] inscribitur.
16° In Annotationibus ad illud [1Cor. 7,1]: »Bonum est illi mulierem non tangere«, etc.: »Non dixit«, inquit, »bonum simplex, sed bonum ob urgentem necessitatem«. Item ibidem: »Haud scio, inquit, an magis expediat sanctum connubium pure et sancte colere, etiam sacerdotibus. Similia ad episcopum Basileensem.
17° In Schol. tom. 1 in Hieronymum et in Annotationibus Novi Testamenti: Saepe dubito, an matrimonium olim fuerit sacramentum.
18° In Schol. tom. 1 et in Methodo Theologiae et in Annotationibus in Novum Testamentum docet confessionem auricularem non esse a Christo institutam.
19° In Supputationibus ait: »Iudaeorum ac gentium ad baptisma venientium purificabat fides utique sola.«  Et in Supputationibus: »Cum dicit Apostolus: ’Si Spiritus ducimini non estis sub lege: quomodo ergo verum est, quod dicit Beda: ’omnes obnoxios esse legi’«.
20° In Matthaeo »Christus declarat«, inquit, »nihil gratiae deberi servis, etiamsi per omnia suo functi fuerint officio, omnes enim nostrae iustitiae coram oculis Dei nihil aliud sunt, quam pannus menstruatae«. Ibidem: »Si ab opere cessat servus, meretur poenam, si obit mandatum, nihil ex pacto debetur ei praemii«.
21° In Mattaeum: »Bella«, inquit, »quae Iudaeis licita erant, Christianis iam non licent. Similia passim docet in Institutione principis Christiani, et in Annotationibus in cap. 2 et 22 Lucae idem asserit. In Institutionis Militis dehortatur a bello in Turcas.
22° In Annotat. Novi Testametni iuramentum omne facere illicitum videtur, praesertim in rebus profanis.
23° In praefatione paraphrasis in Matthaeum dicit se ignorare, an symbolum quod dicitur Apostolorum, ab Apostolis sit profectum.
24° In Annotationibus ad cap. 5 Matthaei docet non licere Christianis ullo pacto vindictam in iudicio repetere.
25° In Annotat. ad cap. 23 Lucae docet non debere Christianos Christi mortem lugere.
26° In Annotation. ad cap. 5 epistolae ad Romanos videtur omnino negare peccatum originis.

Deo sit Gloria et haereicis confusio.